تعارض دیدگاه متخصصین و مدیران در توسعه حریم شاهچراغ

بین الحرمین یک (پهلوی دوم) – قسمت دوم

تعارض دیدگاه در قانون و برنامه توسعه شاهچراغ

شاهچراغ در اولین طرح جامع شیراز (1346-1351) به عنوان برنامه، و در قانون نوسازی و عمران شهری (1347) به منظور اقدام و اجرا، میان مدیران و متخصصین چه جایگاهی داشت؟

طرح جامع: اقدامات عمده اي كه در جهت تحقق بخشيدن به اهداف «برنامه ریزي» شهري در ايران انجام گرديده از سال 1345 تحت عنوان طرح هاي شهري، تدوين ضوابط مربوط به آن ها، تأسيس شوراي عالي شهرسازي، تعيين حريم يا محدوده نظارت بر فعاليت ها و ساخت و سازها ، صدور پروانه نظارت ساختماني و انطباق نقشه هاي تفكيكي با ضوابط برنامه ريزي شهري، آغاز شد.

اولين طرح جامع شيراز در دو مرحله شامل مطالعات در فاصله سال هاي 1345-1348 و راهبردها 1351، در تاريخ 23/11/1345 از طريق شوراي عالي شهرسازي به دانشگاه تهران (دانشکده هنرهاي زيبا- موسسه مطالعات و  تحقيقات اجتماعي) ارجاع گرديد. در اين طرح يکي از اصلي ترين دغدغه هاي تدوينگران انطباق طرح جامع به عنوان طرحي نظم دهنده به کليه عملکردهاي قابل پيش بيني و تبعات آن با قالب و سيماي شهر به عنوان وجه مميزه شهرها ناشي از تفاوت در سليقه، فرهنگ جامعه شهري و روحيات اجتماعي و فردي، عنوان شد.

قانون نوسازی و عمران شهری: در سال 1347 «قانون» نوسازي و عمران شهري در زمینه ضوابط نوسازي شهرها تصویب شد و تهيه برنامه هاي پنج ساله عمراني و اصلاحات شهرها، ايجاد تاسيسات شهري و توسعه و اصلاح معابر، كيفيت كلي ارزيابي و پرداخت غرامت و دريافت حق مرغوبيت به كساني كه ملك آن ها تصرف مي­شود، مواردي از قانون فوق الذكر مي باشند.

پس از تصویب قانون مذکور، در کنار افزایش درآمد نفت و اهمیت شیراز به عنوان پایگاه برگزاری جشن هنر، نوسازی شیراز بدون عنایت به برنامه ای کلان و به صورت پروژه های عمرانی و اقدام محور از جانب شهرداری و استانداری مورد توجه مدیران قرار گرفت.

به منظور اجرای مواد 16، 17 و 18 قانون نوسازی و عمران شهری و تغییر رویکرد مدیران به شاهچراغ از بنایی مذهبی به فضایی شهری- گردشگری و توسعه حریمِ حَرَم، شهرداری شیراز در سال 1348، بدون اتکا به برنامه ریزی شهریِ بلند مدت و کلان، اقدام به خرید املاکِ بافتِ شهریِ مجاورِ شاهچراغ نمود.

با همکاری استانداری فارس و تولیت آستان مقدس احمدی؛ در سه فاز، تعریض خیابان ها و توسعه میدان و صحن حرم مطهر شاهچراغ و حضرت سید میر محمد و تعریض گذرهای 10 متری شمالی و 12 متری جنوبی صحن به عرض 20 متر از خانه های اطراف صحن و اختصاص 12 متر به خیابان ها و 8 متر مابقی در اختیار شهرداری (با توجه به قانون نوسازی) پیشنهاد شد که پس از توسعه هر دو صحن ساختمان های مشرف به صحن ها را هم آهنگ با وضع ساختمان های داخلی بنا نمایند تا منظره اطراف صحن به صورت مطلوبی ساخته شود.

تعارض برنامه، مدیریت و طراحی: همزمانی طرح جامع شیراز و توسعه حریم شاهچراغ با توجه به قانون نوسازی و عمران شهری، جدال هایی را میان مدیران و متخصصین در پی داشت.

متخصصین دانشکده هنرهای زیبا به عنوان مشاور طرح جامع شیراز در سال 1348، در اعتراض به تصمیمات استانداری فارس و شهرداری شیراز مبنی بر عدم توجه به مطالعات صورت گرفته و راه حل های پیشنهادی تیم مطالعاتی طرح جامع، نامه ای را خطاب به دفتر کل فنی وزارت کشور ارسال می کنند و تا تهیه طرح جامع و آماده سازی طرح تفصیلی حریم شاهچراغ درخواست به تعویق انداختن توسعه را می دهند.

در جواب این نامه، شهرداری شیراز و استانداری فارس اعتراضی به معاونت امور محلی و اجتماعی وزارت کشور نوشته مبنی بر اینکه «استانداری و تمام مردم شیراز» تا چه زمانی بایست در انتظار طرح جامع بمانند و اعلیحضرت در تشریف فرماییشان فرموده اند در اسرع وقت «ترتیب وامی» داده شود تا اطراف حرم توسعه یابد.

در اعتراض تیم مطالعاتی در مورد توسعه اطراف حرم و نیاز به زمانی بین 6 ماه تا یکسال برای ارائه طرح توسط آن مشاور؛ فرمانداری شیراز، استانداری فارس، شهرداری و متولی آستان مقدس احمدی برای تسریع در گرفتن وام بیست میلیون ریالی و توسعه حریم حرم، طبق تبصره ماده 98 قانون شهرداری ها (تا زمانی که نقشه جامع شهر ها تهیه و به تصویب شورای عالی شهرسازی نرسیده باشد نقشه های عمرانی و شهرسازی باید به تصویب وزارت کشور برسد، که البته این قانون در سال 1351 منسوخ شد) ارائه طرح مذکور را به دفتر مهندسی استان که نماینده شهرداری است واگذار می نمایند.

سرانجام تحت فشار مدیران و ذی نفوذان، مشاوران طرح جامع شیراز در نامه ای با تحدید مرزهایی در جهت تخریب ازجمله جلوگیری از تخریب بازار حاجی و تاکید به عدم ساخت پروژه ساختمانی جدید تا شعاع دویست متری موافقت می کند. سرانجام به دستور فرح پهلوی طرح توسعه حریم شاهچراغ در میان آرشیتکت های با ذوق به دفتر معماری داض سپرده می شود. مشاور مربوطه در سه فاز برنامه خرید و تخریب بافت اطراف را در سال 1352 می دهد. (تصویر 1)

 «ما ایرانیان، هراز‌چند ‌گاهی عمارتی نو می‌سازیم؛ اما پس از مرور زمان (معمولا ۲۰ یا ۳۰ سال) این ساختمان نو به‌عنوان عمارتی کلنگی و کهنه، ویران و نابود (صاف) می‌شود».

(نظریه جامعه کلنگی، محمد علی همایون کاتوزیان) در حوزه برنامه، قوانین و اقدامات اجرایی در حریم شاهچراغ در دوران پهلوی دوم، فاز برنامه ریزی به پژوهشگران آکادمیک، قوانین به مدیران شهری و اقدامات اجرایی به مشاوران طراحی و مدیران مربوط می شد که تعارض منافع و رویکردها میان این سه قطب با برتری یافتن منافع مدیران، توسعه کلنگی در حریم متبرک شاهچراغ را موجب شد که طول عمر آن وابسته به تعریف منافع جدید و نه احترام به باور مذهبی مردم بود. (تصویر 2)

تفکر: «با توجه به طرح 57 هکتاری بین الحرمین و باز شدن مجدد پرونده آن در سال 1400 پس از چندسال وقفه و تخریب بخش وسیعی از بافت، عبرت از گذشته مستلزم یادآوری و تفکر است. مسئله بافت تاریخی شیراز با اتهام بافت فرسوده و اقدامات شتابزده و بدون برنامه حل مسئله است یا…؟»