« والو استقموا علی الطریقه لاسقیناهم ماء غدقا» (الجن-۱۶)
و اینکه اگر آنها(جن و انس) در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان میکنیم.»
آب در ادیان باستان مترادف با الهه باروری بوده است و در بسیار از معابد مورد پرستش قرار میگرفته است. ایرانیان باستان در معابد آناهیتا الهه آب و باروری را ستایش میکردند. در بسیاری از ادیان برای انجام مراسم آئینی و دینی آب برای شستشوی جسم به کار میرود و کالبد جسمی انسان را تمیز نگه میدارد. آب همانند نور شمع در معابد و زیارتگاه های بودایی پیشکشی نمادین است وارتباط نزدیکی با نماد ماه به عنوان تجسم جنس مؤنث، قدرت احیاء کنندگی در جهان دارد. و در شرق نیز هندو ها در رودخانه گنگ خود را میشویند. در اروپا مسیحیان به هنگام ورود به کلیسا با دست زدن به آب سنگابه ها مراسم آئینی انجام میدهند و برای خوشامد گویی یک نوزاد به آئین مسیحی او را غسل میدهند.
اما تقدس آب برای مسلمانان، صورت ویژه ای داشته ودر آیات بسیاری از کتاب آسمانی از این آفریده الهی یاد شده ، و از سوی دیگر مسلمانان برای انجام عبادت وضو میگیرند و غسل کردن بخشی از آداب دینی محسوب میشود.
در این مجال با توجه به اهمیت این عنصر آفرینش در ادیان وآئین های مختلف به ویژه دین اسلام ،از چهار منظر به مبحث آب در اماکن مقدس خواهیم پرداخت، ودر این رابطه از طراحی معماری مرتبط با این پدیده در شکل گیری وساخت این دست بناها سخن خواهیم گفت.

۱_ آنجا که سرچشمه آب، تبدیل به مقدس ترین مکان روی زمین می شود: کعبه
داستان ابراهیم وهاجر وآن سرابی که در نزدیکی کوه مروه به چشم هاجر می آمد وپس از هفت بار مبدل به چشمه ای جوشان شد، را همگی بارها وبارها شنیده ایم. پیدایش این چشمه که از آن روز تا به حال به نام چشمه “زمزم” نامیده شده است، باعث شد که پرندگان بر فراز آن به پرواز درآیند وبه دستور پروردگار، خانه خدا به دست حضرت ابراهیم در کنار این چشمه بنا شد.

علیرغم استفاده مداوم از آب زمزم تا به حال این چاه خشک نشده است و امام علی فرموده اند :«مَاءُ زَمزَمَ خَیرُ مَاءٍ عَلَی وَجهِ الأَرضِ»؛(اصول کافی_ج۶_ص۳۸۶) آب زمزم،بهترین آب روی زمین است. در توسعه اخیر سالن‏های جداگانه‏ای برای زنان و مردان، در طبقه زیرزمین مطاف، در کنار چاه ساخته شده و زائران از شیرهای آبی که در آنجا نصب شده و نیز از ظرف‏های ویژه‏ای که در نقاط مختلف مسجد الحرام از آب زمزم پر می‏شود استفاده می‏کنند. در تصویر ۱ برشی از این چاه به نمایش در آمده، که موقعیت قرار گیری آن رانسبت به خانه خدا نمایش می دهد.

۲_ آب، وضوخانه ها وپادیاوها، مقدمه ای بر عبادت
توجه به پاکیزگی پیش از همه جا در معماری ایران به چشم می‌خورد چنان که بیشتر پرستشگاه‌ها یا بر لب چشمه آب بر پا شده یا در پیش آن جائی برای شستشو ساخته‌اند. در فارسی کهن و میانه طهارت و شست و شو را پادیاو و پادیاوی یا پادیاب و نیز طشت آب را که با آن شست و شو می‌کردند پادیاب‌دان می‌گفتند و همچنین جایگاههائی را که برای شست و شوی ساخته‌اند پادیاو نامیده می‌شده.(پیرنیا ۱۳۷۶) در صومعه‌های قرون وسطی ، حوض سنگی بزرگی که آب داخل آن ، از طریق چند روزنهٔ کوچک واقع در دور تا دور لبهٔ حوض ، به بیرون جاری بود تا وضوسازی یا شستشو ، قبل از برگزاری مراسم مذهبی یا صرف غذا ، راحت‌تر انجام شود. در دین مبین اسلام نیز تاکید زیادی مبنی بر تطهیر پیش از عبادت شده و دستور به وضو گرفتن پیش از نمازهای روزانه شده است و به همین دلیل دربناهای مذهبی، اماکن مقدسه ومساجد ما نیز وجود فضاهایی تحت عنوان وضوخانه یا پادیاو ضروری می باشد.
که صفـــــــــائی ندهد آب تراب آلوده پاک و صافی شو و آنگه بخرابات در آی
با مطالعه معماری مساجد در سطح دنیا، با نمونه های جالبی از وضوخانه مواجه می شویم. مثلا در یمن حوض بزرگی را برای وضو گرفتن فراهم می کنند، که به آن سبیل گفته می شود. طرح پلکانی این حوض ها، در نوسانات آب وعمق های متفاوت، سطح های مختلفی را برای نشستن پدید می آورد. در مسجد ابن طولون مصر نیز، توجه معطوف به وضوخانه است، به طوری که وضوخانه با حجم سنگینش در وسط صحن مسجد قرار گرفته است.(رفیع فر ۱۳۸۰)
با توجه به آن چه گفته شد ضروری می نماید که معماری چنین فضاهایی نیز در شان یک مکان مقدسه باشد وفضای مطلوبی را برای زیارت کننده ایجادو زمینه مناسبی را جهت انجام عبادت ویا زیارت قبور مطهره فراهم آورد.

۳-سقاخانه ها
احداث سقاخانه ها جهت رفع تشنگی از زائران اماکن متبرکه، از برنامه هایی است در طی سال ها مورد توجه بوده است. گاه قدمت این سقاخانه ها به عمر مسجد یا زیارتگاه باز می گردد مانند مسجد جامع اصفهان و گاه بر حسب ضرورت بعدها در کنار حرم مطهر یا در صحن مسجد ساخته شده است ودر بعضی از موارد نیز خود سقاخانه شهرت زیادی پیدا کرده و تعداد کثیری از زائران را به دور خود جمع کرده و آنان را سیراب نموده است، مانند سقاخانه اسماعیل طلائی در مجاورت حرم امام رضا (ع). وجود این سقاخانه ها علاوه بر رفع تشنگی از زائران می تواند در دلنشینی فضا نیز موثر واقع شده وگاه به دلایل خاص خود تقدس ویژه ای بیابد، مانند احداث سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) در حرم امام خمینی (ره) که دارای قطعه ای از ضریح حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و با آب های زمزم، سرداب حضرت ابوالفضل العباس (ع) و شط فرات پذیرای زائران می باشد.(شبستان-۱۳۸۵)

۴- حوض های آب در صحن مساجد وحرم ها
حضور حوض های آب در صحن مساجد از چند جهت حائز اهمیت است: نخست مساله تلطیف هواست که با فواره هایی که در داخل یا کناره های آن قرار دارد این مساله تشدید می شود. دوم، وجود شیرهای آب در کنار این حوض هاست که برای شستشوی دستان وگاه وضو گرفتن به کار می رود. و سوم حضور آب ومساله انعکاس است که در وصف آن سخن های بسیاری گفته شده، منجمله این که تصویری از آسمان را در خود دارد، که این مورد سوم در بسیاری از موارد دستمایه کار معماران قرار گرفته وهنرمندانه از این مساله استفاده کرده اند.
دارد از حوض مصفا در کنار آیینه ها
تا نگرد غافل از نظاره خود یک زمان
(صائب تبریزی)

حرف آخر اینکه
در این مرور مختصر به نقش واهمیت آب در اماکن مقدس پی بردیم ودیدیم که آب به صور گوناگون ودر نقش های متفاوت در این ابنیه حضور می یابد. جانمایی مساجد واماکنی از این دست یا در محل ظهور ونزول آب می باشد ویا از حضور آب در چنین فضاهایی استفاده می شود. در حقیقت در چنین اماکنی آب دستمایه کار معمار قرار می گیرد، تا با پردازشی هوشمندانه، ضمن تسهیل استفاده عملکردی، به معنا پرداخته وتقدس فضایی را نمود بیش تری بخشد.
عمر روان چو آب وتو معمار قصر خاک چون آب چشمه هست، چرا در تیممی؟
(امیر خسرو دهلوی)

منابع:
۱٫ قرآن مجید
۲٫ کلینی ثقه الاسلام _ اصول کافی جلد چهارم _ترجمه و شرح :حاج سید جواد مصطفوی
۳٫ پیرنیا محمد کریم_ آشنایی با معماری اسلامی ایران_ تدوین غلامحسین معماریان_تهران:انتشارات دانشگاه علم وصنعنت ایران
۴٫ رفیع فر وحیده_ نگاهی نو به وضوخانه در طراحی مساجد_ مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی مساجد افق آینده_ تهران: دانشگاه هنر ۱۳۸۰
۵٫ شبستان_ خبرگزاری تخصصی حوزه دین: www.shabestannews.com

زیرنویس تصاویر

تصویر۱_ برشی از چاه زمزم
تصویر۲_ نمونه سبیل/مساجد یمن
تصویر۳_ وضوخانه مسجد ابن طولون مصر
تصویر۴_ سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع)/ حرم امام خمینی
تصویر۵_ سقاخانه اسماعیل طلائی/ حرم امام رضا (ع).
تصویر۶_ حوض آب/مسجد وکیل شیراز

نویسنده : متین باستان فرد