بیان موضوع
مسجد همواره به عنوان مهمترین فضای شهر اسلامی محل تبلور ویژگی‌های معماری اسلامی بوده است. مساجد به گونه ای ساخته می شوند که ماندگار باشند در صورتی که بسیاری از بناها و یادمان های غیر مذهبی با تزئینات بسیار زیاد ولی بدون استحکام ساخته شده اند. ترکیب این ویژگی‌ها در معماری مساجد اسلامی منجر به بوجود آمدن تنها یک سبک مشخص معماری در مساجد اسلامی نشده است. از پیامبر اسلام نقل شده است: ” که هر جا که نماز بر پا دارید، همان جا مسجد است”. همانطور از مفهوم این جمله هم مشخص است مسجد می تواند هر جایی باشد فارغ از دیوارها و سقف ها و یا هر گونه عنصر مذهبی دیگر. این نوع رویکرد به مفهوم مسجد موجب تنوع کالبدی مساجد اسلامی شده است. با فرض مثال با مقایسه مسجد جامع کردوبا (اسپانیا) با مسجد جامع شیان (چین) تفاوت‌های ساختاری را می‌توان در معماری این فضای واحد یافت. به دیگر بیان نگاه به مسجد برخلاف سایر امکان مذهبی دیگر مذاهب یک نگاه کالبدی صرف نیست که در همه‌جا تکرار شود بلکه رویکرد به مسجد یک نگاه مفهومی است.

فرضیه
با مقایسه مساجدی در نقاط مختلف جهان با زمینه‌های مکانی و زمانی متفاوت می‌توان به این نتیجه رسید که با وجود اینکه همگی به دنبال یک هدف مشترک‌اند اما منجر به خلق فضاهای مشابه نشده است. بلکه تحت تأثیر ویژگی‌های مکانی و زمانی خود به مسأله پاسخ داده‌اند.

نتیجه احتمالی
بنظر می رسد که مفهوم مسجد در مساجد مختلف اسلامی مربوط به دوره های مختلف زمانی و مکانی به یک چهارچوب مشخص کالبدی ختم نشده است. به بیان دیگر نگاه به فضای مسجد یک نگاه مفهومی است نه یک نگاه کالبدی صرف.
کلید واژگان : مفهوم مسجد، کالبد معماری، معماری اسلامی

*این مقاله برگرفته از سفر علمی پژوهشکده نظر به چین، در تابستان ۱۳۸۹ است.