جامعۀ ترکمنی یکی از جوامع متکثر قومی است که در آن زیست قدرتمندانه اهمیت فراوان دارد. باستان‌شناسی نشان می‌دهد از هفت‌هزار سال پیش از میلاد، در منطقۀ امروزی ترکمنستان نشانه‌های زندگی وجود داشته است (تیلور، 2011: 19). نیاکان ترکمن‌ها شش هزار سال پيش در منطقة شمالي سواحل درياچة «اشيق(ایسیق) گُل» كنار سير دريا و رود جيحون ساکن شدند. این منطقه از قرن ششم تا چهارم ق.م بخشي از امپراتوري هخامنشيان و بعدها اشكانيان بود. در قرن پنجم ساسانيان از این منطقه با تهاجم هُون‌ها (هِياطه، قوم بیابانگرد ساکن مغولستان) به كوه‌هاي «كُپه‌داغ» عقب‌نشيني كردند، در نهایت قرن هفتم ميلادي دسته‌هاي«اوغوز» از ناحية «اُورخون» به سوي نواحي آرال و سيردريا كوچ كردند و به سرزمين جيحون و صحرای «قره‌قوم» رسيدند (سارلی،1373: 8-9). اوغوزها از این زمان در منطقه ساکن شدند.
محققان تاریخ ترکمن‌ها را به دو دورۀ: افسانه‌ای و تاریخی تقسیم می‌کنند. دورۀ افسانه‌ای در ارتباط با «اوغوزخان» نیای مشترک ترکمن‌ها و دورۀ تاریخی نیز شامل سه دورۀ بیابان‌گردی، مهاجرت به ترکمن‌صحرا و مرزبندی رسمی بین کشورها است (شریف کمالی و عسگری خانقاه،1374: 31-45).
- اوغوز در باور و افسانۀ اقوام ترک اهمیت بسیاری دارد، ریشۀ معنای واژۀ اوغوز در منابع مختلف به گونه‌های مختلفی بیان شده یکی از آنها: اوغوز در یک‌سالگی به هنگام تاج و نام‌گذاری‌اش گفت
«نام من اوغوز است به مناسبت این که در قصر زاده شده‌ام». اما نسبت این نام با قصر در جایی بیان نشده است (اعظمی،1383: 24-23 ).
- مردماني كه امروزه خود را منتسب به اوغوز می‌دانند، عبارتند از تركمن‌هاي آسياي ميانه، ايران و افغانستان سالارهاي چين، تركان تركيه و بالكان، تركان خراسان، آذري‌ها و قشقايي‌ها (یمرلی،1387: 8).
- واحدهاي سكونتي عشاير تركمن در گذشته به صورت:
اُوْي (Oy)← سيرغين(Sirghin)← اوْبا ← يُورت (Yurt)
- سازمان اجتماعی ترکمن‌ها : اوی← اورُغ← تیره← تایپا(طایفه)← ایل(قوم) تقسیم می‌شود (عسگری خانقاه،1374 و شریف کمالی: 58).
- در نام گذاری برخی از قبایل مانند «اُلقه اولي»، «قَرا اولي» هم معماری (خانه) بسیار اهمیت دارد.
مناطق ترکمن‌نشین ایران
- اغلب تركمن‌هاي ايران از طوايف يموت، گوكلان، سالير، ساريق و تكه هستند. در قسمت‌هاي روستايي شمال بجنورد تركمن‌هاي تكه، «نخورلي»، «ايميدلي»، «ايگدير»، «آنولي»، «مورچه»، «شون‌چلي»و «خدر ايلي» و در قسمت شمالي شرقي خراسان، منطقۀ مشهد و سرخس نیز «ساريق» و «سالير» زندگي مي‌كنند (دورديف و قاديرف، 1379: 75). دو طايفة عمدۀ ايران «جعفرباي» و «آتاباي» از قبیلۀ يموت هستند (پورکریم،1346: 49). محل زندگی یموت‌ها در جهان شامل: ۱. خیوه در ازبکستان و ۲. گرگان در ایران است.
- قوم تکه یکی از بزرگ‌ترين، پرنفوذ ترین و نيرومندترين قبایل تركمن است. تكه رهبری تركمن‌ها را به عهده داشت، از وجوه تسمیۀ تکه در زبان تركي بز نر و هدايت‌كنندة گله بود (ساراي، 1378: 13). تكه‌ها در آخال، مرو، سراسر كوير و اوزبوي در نزديك چاه‌هاي «ايگدي» تا مرزهاي خيوه مي‌زيستند. زماني بيشتر‌ین جمعيت تكه در سرزمين آخال ساكن بودند و بر همین اساس قوم تکه را به «تكه مرو»، «تكه آخال» تقسيم می‌کردند (خوبیگی،1384: 21).
ساختار اجتماعی
اهالی این قوم معتقدند که تکه در زبان ترکمنی به معنی بز نر و بز نر سمبل دلیری، فرمانروایی و شجاعت است. افراد این قوم نیز جنگجو خوش‌سیرت و خوش‌هیکل بودند، شباهت ویژگی‌ها باعث شد این قوم را تکه بنامند. جمعیت بزرگی از کشور ترکمنستان قوم تکه هستند و تعداد اندکی از آنها در ایران ساکنند.
نماد قومی
تداوم این قدرت را در معماری هم می‌توان دید، استفاده از نمادهای قومی در معماری خود بیانگر این مسئله است که افراد جامعه دغدغۀ حفظ قدرت جمعی را دارد بر همین اساس اغلب سالخوردگان این قوم از محصولات جامعۀ خویش مانند زیورآلات سنتی، قالی و نمد استفاده می‌کنند و تمایلی به تغییر شیوۀ زندگی ندارند. اگرچه امروزه عوامل اقتصادی و اجتماعی در تغییر برخی معیارها تأثیرگذارند، در گذشته حفظ هویت و قدرت در تمامی مراحل زندگی اهمیت داشت و یکی از راههای حفظ هویت، استفاده از نمادهای قومی بود. در معماری ترکمن‌ها شاهد بهره‌گیری از نمادهای قومی به ویژه در سرستون‌ها هستیم. این تداوم تکرار نماد قومی که در راستای افزایش قدرت بوده باعث ایجاد نوعی تمایز نسبت به سایر اقوام می‌شود.
تعلق به قوم، در تداوم قدرت و بقا نقش اساسی دارد یکی از راههای حفظ این قدرت استفاده از نمادهای قومی است که در زندگی افراد دیده می‌شود. در معماری نیز شاهد این تداوم هستیم از سویی دیگر این امر موجب تمایز با دیگران شده که خود در افزایش قدرت بسیار اثرگذار است. معماری در یکی از مصادیق حفظ قلمرو بوده و همین امر موجب شده تا نماد قومی در تشخیص این قلمرو نقش مهمی ایفا کند.
