تا اواخر دوره قاجار دخالت‌های کالبدی در شهر هنوز مایه‌هایی از گذشته را در خود داشت، اما با ظهور رضاخان و مدرنیسم وارداتی او رویکرد به کالبد شهر، ورق جدیدی خورد و در این میان کلید تغییر، «خیابان» بود. به نظر می‌رسد در موضوع نما و سیمای شهری، رویکرد مدرنیستی دوران پهلوی اول همچنان در مدیریت شهری تهران حضور دارد.

رضاخان در سال ۱۳۰۹ نقشه­ای تحت عنوان «خیابان‌­ها» را به عنوان هدایت­کننده خطوط اصلی مداخله در سازمان فضایی شهر تهران و اولین اقدام مؤثر برای توسعه تهران مدنظر قرار داد. در این دوره شاهد بیشترین توسعه کالبدی در امتداد خیابان‌­های معین و گره خوردن نما با خیابان هستیم. خیابان­های سعدی، لاله­­زار، فردوسی، حافظ، تخت جمشید، شاه­ رضا، فردوسی و … خروجی رویکرد خیابان ­محور دوره پهلوی اول به شهر هستند. در این دوره هرجا خیابانی کشیده می‌­شد به همراه خود «ساختمانی» حکومتی مثل وزارت­خانه، دادگستری، کاخ یا فعالیتی خدماتی از قبیل ثبت احوال، پست و بانک می‌­برد. در این دوره با موضوعیت یافتن «نما» در بستر معماری عمدتاً درونگرای ایرانی، تمایل حاکمیت برای نمایش قدرت و اقتدار از طریق آن، موضوع نوزاد «نما» را با اقتدارگرایی پیوند می‌­زند.

مراد از بیان این تاریخچه خلاصه این است که در رویکرد امروزین مدیریت شهری تهران به نما، رد پای این سابقه کمابیش در «تعریف نما»، «مقیاس نما» و «نگاه اقتدارگرایانه به نما» دیده می­شود.

ساختمان بانک ملی، خیابان فردوسی

در زیر پوست اولین تعریف مشخص از نما که در بند ۱ مصوبه ۱۳۶۹ شورای عالی شهرسازی و معماری تحت عنوان «ضوابط و مقررات نمای شهری» آمده، سابقه­‌ای که در بالا به آن اشاره شد قابل مشاهده است. این مصوبه، نما را به عنوان «سطوح قابل دید ساختمان‌ها از معابر عمومی» تعریف می­کند که از یک سو بیانگر قوت «معبر» (تعمیم­داده شده خیابان با توجه به اهمیت معبر و دسترسی در شهرسازی مدرنیستی) در تعریف است به نحوی که دیگر فضاهای عمومی و اساساً منظر را نادیده می‌­گیرد و از سوی دیگر نشان‌­دهنده اکتفا به مقیاس «ساختمان» در تعریف است. شورای عالی در سال ۱۳۸۷ و در ذیل مصوبه «ضوابط و مقررات ارتقای کیفی سیما و منظر شهری» منظور از «نما» را در انطباق با تعریف سال ۱۳۶۹ مجدداً «کلیه سطوح نمایان«ساختمان­های» واقع در محدوده و حریم شهرها و شهرک‌‌ها که از داخل معابر قابل‌ مشاهده است» تعریف می‌­کند.

اما شورای اسلامی شهر تهران در «لایحه طراحی، پایش و اجرای نمای شهر تهران» مصوب ۱۳۹۷، نما را «جداره خارجی ساختمان که در معرض دید قرار دارد» تعریف می‌کند و خود را از قید انحصار به دید از معبر خارج می­‌کند، اما با این که آخرین سند قانونی در خصوص نماهای شهر تهران است علی‌رغم صحبت از کریدور های بصری و منظر، برای موضوع نما، عرصه­ای فراتر از تک ساختمان تعریف نمی‌­کند و پرداختن به سیمای شهری را به طبقه‌بندی «بنا»ها به دو گروه شاخص و عادی تقلیل می‌­دهد.

علاوه بر موضوع تعریف و مقیاس نما، به نظر می­رسد اقتدارگرایی که در مدیریت شهری دوره رضاخان عمدتاً به صورت دخالت به صورت خیابان­‌کشی و ساختمان‌­سازی در محدوده‌های معین دیده می­شد، امروزه در قالب فرایند بررسی نماها بر اساس طرح تفصیلی و کمیته­‌های نمای مناطق به تک­ تک سلول‌­های شهر تسری و تعمیم داده­ شده است. رویکرد به نما و سیمای شهری در مدیریت شهری تهران همچنان در ادامه رویکرد مدرنیستی دوران پهلوی اول «بنا محور» است با این تفاوت که اکتفای مدیریت شهری رضاخانی به دخالت در حد خیابان­های معین[۱]، مبدل به دخالت در تمام «معابر» شهر شده ­است.

پی نوشت:

[۱] از جمله اصلاحات خیابانی رضاشاه، تعویض روکار ساختمانی (نما) بود که می­بایست چهره شهر را دگرگون می­کرد. به دستور رضاشاه چهره لاله­زار دگرگون شد، طاق­نماهای دوطرف خیابان لاله-زار تخریب و جای آن را ساختمان­های دوطبقه گرفت و مالکان دو طرف خیابان موظف شدند که حداقل نمای دوطبقه را بسازند و مانند یک ساختمان کامل در آن درب و پنجره تعبیه­کنند (کیانی، ۱۲:۱۳۸۳).