اگر تجارت را محور اصلی شکل گیری شهرهای بندری قرار دهیم و بندر را مکانی ایمن برای واردات و صادرات و جابجایی کالا در نظر بگیریم، الگوی توسعه شهر-بندرها بر کدامیک از المان های شهری استوار است؟ عناصر بنیادین شهرهای بندری کدامند؟ شهرهای بندری تا چه اندازه توانسته اند از ظرفیت های دریایی بهره مند شوند و زندگی شهری را با دریا پیوند بزنند؟ جهت تبیین موضوع، بندر انزلی به عنوان نمونه مطالعاتی چه پاسخی به سوال یاد شده دارد؟
بندر انزلي در منطقه جلگه اي و ساحلي قرار دارد كه از شمال به درياي خزر و از جنوب به مرداب انزلي و از شرق با 41 كيلومتر به رشت و از غرب با 23 كيلومتر به تالش محدود مي شود.
شهرسازی در شهر-بندر انزلی از اقتصاد مبتنی بر تجارت دریایی این استان تأثیر پذیرفته است. تا اوایل قرن 18 م ، زمانی که خسروخان گرجی والی گیلان زیرساخت های جدید شهری را در دهانه تالاب انزلی بنا بگذارد، بنادر دیگری همچون «پیربازار» نقش محوری را در مبادلات کالایی در این منطقه را برعهده داشته است.
بندر انزلی گذرگاهی صعب العبور برای شناورها محسوب می گردید و این کرجی رانان بودند که تردد مسافر و کالا را از دریای خزر تا درون تالاب و پیربازار را تسهیل می‌گردند و حمل و نقل آبی عنصر اصلی مورفولوژی شهری انزلی را تعیین می‌کرد. مروری بر مورفولوژی تاریخی این شهر گویای اینست که لنگرگاه به عنوان مکانی برای تخلیه و بارگیری و انبارداری و تجارت در این بندر بوده و سایر فعالیت های شهری پشتیبان این دو حرفه محسوب می شدند.
کرجی رانی اگرچه یک حرفه سخت و طاقت فرسا به شمار می رفت ولی زندگی در دریا برای مهاجران وارده در این شهر را فراهم می‌کرد و پیوند عمیقی میان جوامع محلی با فعالیت های دریایی برقرار بود. مجموعه این عوامل باعث می گردید تا مورفولوژی این شهر بندری با نمونه رایج در شهرهای فلات مرکزی که سه مؤلفه ارگ، بازار و مسجد جایگاه محوری در شهر دارد تفاوت داشته باشد.
شکل گیری و توسعه کالبدی بندر انزلی، به طور طبیعی مدیون موقعیت ممتاز و بندرگاهی آن در کرانه دریای خزر و بهره مندی از مزیت اقتصادی این موقعیت بوده که نخست در حوزه تجاری و سپس در حوزه گردشگری استقرار یافته است. بندر انزلی بر محور سازه هایی مانند گمرک، بارانداز، انبار کالا، بازار ساحلی، کارگاه کشتی سازی، و فانوس دریایی[1] شکل گرفته و توسعه یافته است و تجارت دریایی عنصر حیاتی تداوم و پایداری این گونه سازه های شهری به شمار می رود.
این روند به منظور بهره گیری از حداکثر ظرفیت آبی و دریایی در شهر انزلی تا نیم قرن اخیر تداوم داشته است تا اینکه مباحثی همچون آلودگی زیست محیطی و ترافیک بندری، کاهش اشتغال در بنادر و عدم توجه در طرح های جامع و برنامه ریزی های شهری به نقش آب در زندکی شهری موجب گردید شهرهای بندری کشورمان نتوانند از ظرفیت های دریایی بهره مند شوند و زندگی شهری را با دریا پیوند بزنند؟ تصاویر زیر موقعیت جغرافیایی و نمونه هایی از عناصر هویت ساز شهر-بندر انزلی در دو قرن اخیر را نشان می دهد.
بررسی گزارش های تاریخی متقدم و نیز نقشه سال 1826م (نقشه زیر) بندر انزلی به خوبی نشان می دهد که نخستین سازه های هویت بخش این شهر، با دریا و اقتصاد تجارت دریایی، پیوند مستقیم و ذاتی داشته اند. نخستین نقشه شهر انزلی، یکی از اسناد معتبر به لحاظ ویژگی های نقشه ای (مقیاس و ساختار ژئومتریکی) است که درک به نسبت روشنی از وضعیت بندر انزلی در مرحله آغازین توسعه آن می دهد، نقشه ای که در سال 1826 م/ 1205 ه.ش، توسط یک گروه از افسران نقشه بردار روسی به سرپرستی ناسکوف، تهیه شده است.
در سال 1826 یعنی زمانی که بندر انزلی در آغاز راه توسعه اقتصادی قرار داشت، دارای 375 باب خانه بود که در انزلی و جزیره ها و محله های پیرامون آن سکونتگاه مردم آن بود. از نکات قابل توجه در نقشه مذکور و راهنمای آن، بافت جمعیتی و کاربری آن است به طوری‌که وجود انبارهای ماهیگیری، تجارتخانه ها و کلیسای ارامنه، حاکی از مرکز اشتغال و بازرگانی دریایی شهر-بندر انزلی برای انواع قومیت ها و مذاهب کشور و خارجی ها دارد که به عنوان کانون اقتصادی-تجاری در شمال غربی کشور و دروازه ای برای تجارت دریایی با کشورهای اروپایی و روسیه محسوب می گردید و بر پایه همین اصل، الگوی شهری انزلی متأثر از سازه های تجاری دریایی قرار گرفته است.
به عبارت دیگر، همزمان که بندر تأمین کننده اشتغال و فعالیت های بازرگانی برای مردمان شهر پیرامون خود است، شهر نیز در تعامل با فعالیت های بندری نیازهای تدارکاتی و لجستیکی بندری را پشتیبانی کرده و در رونق تجارت بندری نقش ایفا نموده و محور توسعه شهری را براساس المان های تجارت دریایی و بندری و توسعه آن قرار می دهد.
[1] منار يا چراغ راهنمايي از معدود آثار باقي مانده است که در بايگاني راكد شهرداري نامه اي از سازمان ملي حفاظت آثار باستاني ايران مورخ 4 تيرماه 1351 شمسي موجود كه در گزارش آن آمده است. «منار چراغ راهنمايي بندر پهلوي به منزله فانوس دريايي بحر خزر به منظور هدايت دريانوردان ساخته شده و مدت هاست مورد استفاده كشتي رانان و دريانوردان بوده است. معلوم است كه اين منار به نام چراغ دريايي شهرت دارد و در زمان حكومت خسروخان گرجي والي گيلان بين سال هاي 1230 تا 1234 ه.ق ساخته شده و طبق تحقيق و نوشته مسافرين خارجي اين مناره شاخص و سمبل معرفي بندر پهلوي در گذشته بوده است (عزيز طويلي، 1383. 697).
