تضعیف پایداری اجتماعی جوامع بومی با مهاجرتهای آب و هوایی

 ناپایداری جوامع بومی در بحران های اکولوژیکی

چگونه مشکلات زیست محیطی و تغییرات شدید آب و هوایی، می تواند در تضعیف پایداری اجتماعی جوامع بومی اثر گذار باشد؟

سازمان بین المللی مهاجرت «تغییرات آب و هوایی (Climate Change)» را به عنوان یکی از دلایل اصلی مهاجرت معرفی کرده و افرادی که عمدتاً به دلایل تغییرات ناگهانی و تشدید شونده آب و هوایی در محیط زندگی خود مجبور به ترک خانه های خود می شوند، «مهاجران محیطی (Environmental Migrants)» قلمداد می کند. 

ایران نیز در دهه های اخیر از مواجهه با مشکلات زیست محیطی مستثنی نبوده و استان های مختلف بحران های متفاوتی از نظیر آلودگی های هوا، از بین رفتن پوشش گیاهی بومی و خشکسالی تجربه کرده اند، که به عنوان مثال می توان به استان خوزستان اشاره کرد. بنا به گزارش ایلنا، نماینده شهر اهواز سه سال پیش با بیان مشکلات زیست محیطی استان خوزستان، اعلام کرده که فراگیری کانون‌های ریزگرد در این استان و عبور میزان آلودگی هوا از شاخص فوق بحران، که با کاهش بارندگی و کم آبی منطقه تشدید شده، مهاجرت ساکنین بومی خوزستان را در پی داشته است.

براساس آخرین سرشماری صورت گرفته (سال ۹۵) خالص مهاجرت به خارج از استان خوزستان منفی هشتاد هزار نفر بوده است. اما داستان خشکسالی و مهاجرت های ناشی از تغییرات آب و هوایی در خوزستان، در اینجا به پایان نرسیده و در بهار 1400 داستان عطش خوزستان، زخم گشوده و استاندار از وقوع بحران خشکسالی و کاهش بسیار شدید ذخیره آب پشت سدهای استان خبر می دهد. این بار با شدت یافتن مشکلات زیست محیطی، «تغییرات آب و هوایی» در صحنه نمایش نقش اصلی را بازی می نماید.

مردم بومی خوزستان که اگرچه از سالیان پیش با ریزگردها دست و پنجه نرم کرده اند، اما دل به زمین و پیوندهای بومی بسته بودند. این بار غوطه ور در عطش کم آبی و سرخورده از نابود شدن معیشت اقتصادی شان، شاهد خشک شدن جریان های سطحی آب، از بین رفتن زمین های کشاورزی و تلف شدن دام هایشان هستند؛ یارای مقاومت نداشته و بالاجبار تن به مهاجرت می دهند.

همواره پیوندی ناگسستنی بین محیط زیست و اجتماع وجود دارد و با شدت یافتن بحران های اکولوژیکی، جامعه با مشکلات اجتماعی روبه رو می شود. «تاب آوری» توانایی گروه های اجتماعی و جوامع برای سازگاری با تغییرات محیطی، اجتماعی و مقابله با آشفتگی های بیرونی است که با آسیب پذیری اجتماعی، جغرافیای فرهنگی و رویکردهای اتخاذی اجباری در سازگاری با محیط در حال تغییر، در ارتباط است.

مطالعات صورت گرفته نشان می دهد اگرچه پناهندگی و ترک محیط به عنوان یک مکانیسم سازگار کوتاه مدت برای جوامع آسیب دیده به شماره می رود، اما فی ذاته جا به جایی و پیچیدگی های ناشی از این فرآیند، خطرات جدی و اثرات منفی دراز مدتی را در بعد اجتماعی جوامع بومی آسیب دیده و متعاقبا در سطح کلان، برای پایداری و تاب آوری اجتماعی (Social Resilience) جامعه در پی خواهد داشت.

استرس های جمعيتی، اغلب تأثيرات منفي بر زيرساخت هاي اجتماعي در مناطق ترک شده و مناطق دريافت كننده به صورت همزمان خواهد داشت. آوارگان و پناهندگان آب و هوایی، با حضور در محیطی غریب و ناآشنا همزمان با تحمل فشارهای شدید اقتصادی و معیشتی و از دست دادن دارایی های فیزیکی خود نظیر خانه، زمین و معاش وابسته، اصلی ترین دارایی های معنوی خود  نظیر پیوستگی اجتماعی و روابط متقابل خود با  افراد و محیط  بومی که میراث نسل های پیشین آنان بوده را نیز دست می دهند.

در اثر تغییر سریع و بالاجبار محیط، پناهندگان آب و هوایی به صورت ناگهانی فرآیند اتمیزه شدن (atomization) و در هم شکسته شدن کانون های اجتماعی بومی را به واسطه جدا افتادن از گروه های قومی تجربه می کنند. این امر، آنان را در برابر فشارهای اجتماعی پیش رو بسیار آسیب پذیر و متزلزل می نماید. کاهش تاب آوری اجتماعی آوارگان، تاثیر مستقیم بر تضعیف پایداری اجتماعی جامعه بومی و جامعه پذیرنده داشته و تغییرات جمعیتی ناشی از آوارگی های محیطی را می توان به عنوان یکی از شاخص های اصلی شكست تاب آوري اجتماعي در جوامع در نظر گرفت.

به نظر می رسد با توجه به جدی بودن مشکلات زیست محیطی که در دراز مدت تغییرات آب و هوایی در شهر و منطقه را به همراه داشته و می تواند مرزهای داخلی و حتی خارجی را در نوردد، و علیرغم تلاش های صورت گرفته توسط سازمان ها و نهادهای شهری و محیط زیستی و همچنین  مشارکت های مردمی، راه حل های اجرایی مناسبی برای مشکلات زیست محیطی به کار گرفته نشده است.

این امر، تغییرات آب و هوایی و بحران های ناشی از آن اعم از خشکسالی، از بین رفتن پوشش گیاهی بومی، بی آبی و سیل را در بسیاری از استان های کشور در پی داشته است. در این میان پناهندگان آب و هوایی که فشارهای سنگین اجتماعی و پدیده آوارگی را تجربه کرده و به عنوان آخرین بازماندگان زنده میراث های بومی متحمل آسیب های بزرگ اجتماعی هستند، غالباً از دید مسئولین مغفول مانده و مورد توجه واقع نمی شوند.

اتخاذ به موقع و صحیح اقدامات اجرایی اصلاحی به منظور جلوگیری و یا کنترل تغییرات شدید آب و هوایی، از طریق کاهش آلودگی های زیست محیطی و مدیریت صحیح منابع طبیعی در کنار مشارکت های خودجوش مردمی، می تواند به صورت مستقیم بر حفظ و تقویت پایداری اجتماعی در جوامع بومی، عدم مهاجرات مردمان محلی و حتی بازگشت و مهاجرت معکوس پناهندگان محیطی و متعاقباً تقویت تاب آوری و پایداری اجتماعی جوامع بومی اثر گذار باشد.