در دهه 1970 میلادی برای اولین بار مبحث مشارکت عمومی در آمریکا، در اعتراض به طرحهای توسعه ایِ معماران و شهرسازان بدون توجه به نیازهای واقعی مردم، مطرح شد. مشارکت عمومی به معنای تقسیم قدرت و شریک کردن مردم در طراحی و مدیریت شهری است. مبحث مشارکت تا به امروز در دنیا به جهت تئوری و عملی در حوزه های مختلف طراحی و مدیریت شهری توسعه یافته است. در این راستا، یکی از متأخرترین حوزه هایی که به اهمیت مشارکت پرداخته است، مدیریت و طراحی سایتهای میراثی است. به‌طورکلی، در ایران، توجه کمی به مشارکت عمومی شده است و تعداد پروژه های مشارکتی بسیار محدود است. قریب به اتفاق این پروژه ها در سطوح پایین نردبان مشارکت، شامل اطلاع‌رسانی و مشورت گرفتن و همچنین در مقیاس کوچک هستند. با این حال، در سالهای اخیر شاهد اجرای پروژه های مشارکتی در سطوح بالاتر در شهر یزد بوده ایم.
به نظر می‌رسد که ثبت بافت تاریخی یزد در یونسکو، روند مشارکت مردم در پروژه های شهری را دستخوش تغییر کرده است. در مصاحبه‌های متعددی که با مقامات مسئول در رابطه با ثبت جهانی شهر تاریخی یزد انجام شده است، بارها اهمیت مشارکت ساکنین و کسبه محله به عنوان عامل بسیار مهم در راستای ثبت جهانی این بافت تاریخی بیان شده است. همچنین در این مصاحبه‌ها، بارها ادامه موفقیت پروژه در گرو ادامه مشارکت مردم دیده شده است. چگونه ثبت جهانی یزد، برخورد مسئولین با مشارکت عمومی در طراحی و مدیریت شهری را تغییر داده است؟
سال 1396، اولین پروژه مشارکتی در بافت تاریخی یزد، در محله شاه ابوالقاسم آغاز شد. این پروژه از این جهت حائز اهمیت است که اولین پروژه در مقیاس شهری در یزد است که در سطح چهار نردبان مشارکت، همکاری با مردم، اجرا شده است. هدف از اجرای پروژه، بهسازی این محله، آماده سازی مستندات لازم برای ارائه به یونسکو و همچنین آماده سازی پروژه به عنوان پروژه پایلوت برای ارائه به ارزیابان ایکوموس و یونسکو بود. به‌نظر می‌رسد که توجه به مشارکت مردم، انگیزه های داخلی و خارجی داشته است که در ادامه این موارد بیان شده است:
- نیاز به پایش و تغییر ملک خصوصی ساکنان
اجرای پروژه نه تنها نیازمند پایش و مرمت فضاهای عمومی محله بلکه فضاهای خصوصی نیز بود. برای نمونه مسئولان اجرایی نیاز به ارزیابی و بررسی دقیق شرایط فیزیکی خانه های محله و در نتیجه ورود به خانه ها و حریم خصوصی، مردم داشتند. همچنین مرمت برخی عناصر خانه ها که در معرض تخریب است یا منجر به تخریب سایر عناصر معماری می‌شود ضروری بود.
- احساس تعلق بالای مردم محله
باتوجه به حس تعلق بالای مردم نسبت به محله و همچنین حساسیت مردم نسبت به اقدامات دولت برای ثبت جهانی، هرگونه تغییر در بافت محله بدون رضایت مردم، واکنش جدی آنها را در پِی داشت.
- اهمیت منظر اجتماعیِ بافت تاریخی
یکی از ارزشهای بافت تاریخی یزد، منظر اجتماعی آن است. ترک بافت تاریخی توسط ساکنان، نه تنها به معنای حذف منظر اجتماعی است، بلکه منجر به تخریب تدریجی بافت تاریخی می‌شود. حفظ و نگهداری از بافت تاریخی با توجه به وسعت آن بدون کمک ساکنان غیرممکن است. مسئولان به خوبی متوجه این مسئله شده بودند. چنانکه در مصاحبه مسئولان بیان شده است که ثبت جهانی یزد نباید منجر به حذف ساکنان و کسبه محله و تغییر کاربری ها و منظر اجتماعی بافت تاریخی شود.
- جلب نظر ناظران یونسکو و ایکوموس
سازمان جهانی یونسکو از سال 2011 با ارائه توصیه‌نامه «منظر تاریخی شهری»، مشارکت مردم در پروژه میراثی را لازمه توسعه پایدار دانسته است. بدین‌ترتیب، مشارکت مردم، عامل مهمی برای ارزیابان یونسکو و ایکوموس است. به‌نظر می‌رسد که هردوی این فشارهای داخلی و خارجی منجر به توسعه مشارکتی برای اولین بار در مقیاس محله در یزد گشته است.
در نهایت، لازم است که پروژه شاه ابوالقاسم و سایر پروژه های مشارکتی در بافت تاریخی یزد به دقت بررسی و نقد شوند. اجرای این پروژه های مشارکتی، به تنهایی، تغییر عظیمی در مواجهه مسئولان با مبحث مشارکت در مدیریت و طراحی شهری است که در این متن به آن پرداختیم.
