با گذشت چهل و اندی سال از انقلاب مردم ایران و برچیده شدن نظام پادشاهی و ملی شدن بناها و کاخ های سلطنتی، چرا سعدآباد، به عنوان یک ثروت ملی همچنان در تصرف دستگاههای حکومتی، دولتی نا مرتبط و افراد ویژه است؟ وقت آن نرسیده که نقش این سرمایه میراثی و گردشگری در ابعاد فرا جناحی و ملی باز تعریف شود؟ زمان آن نیست که عزم ملی برای نگهداشت و توسعه پایدار این مجموعه عظیم جزم گردد؟
باغ موزه سعدآباد، بزرگترین باغ موزه دنیا، در شمال شهر تهران و در دامنه رشته کوه البرز گسترانیده شده. وسعت این مجموعه تاریخی – طبیعی – فرهنگی در سایتهای اطلاع رسانی از حدود 110 تا 300 هکتار اعلام شده است!! گرچه روزگاری شاهان قاجار با بنای این کاخ، ییلاق تابستانی خود را در آن سپری می کردند، اما پادشاهان پهلوی آن را به اقامتگاه خاندان سلطنت بدل کردند.
مجموعه کاخ هایی در باغستانی با چنارهای بلند، درختانی شاخ به آسمان رسانده با صدای پرندگانی که بر شاخسار آن آواز می خوانند، رشته قنات های دوازده گانه و رودخانه ای که از کوه های دربند جاری شده از میانه باغ پیش می رود و تا میدان تجریش با رویی باز در گذر است. خانه هایی با معماری شاهانه در دل جنگلی وسیع که در دامنه خوش آب و هوای کوهستان، بهشت را روی زمین به تصویر کشیده است.
این اکوسیستم کم نظیر با اقلیم کوهپایه ای پوشش گیاهی خاص و متنوعی را به نمایش گذاشته، بویژه آن که در دوران پهلوی ها کمیاب ترین نمونه گل ها و گیاهان از کشورهای مختلف وارد و در باغ سعدآباد کاشته شده است. بطوری که بیش از ۲۰۰ گونه گیاهی از انواع درخت ها، درختچه ها، گل ها و گیاهان زینتی در مجموعه سعدآباد ثبت شده که قدمت برخی از آن ها به ۱۰۰ سال هم می رسد.
درختان کهنسال چنار، با قدمت تقریبی بیش از 300 سال، بازدیدکنندگان به ویژه گردشگران خارجی را مجذوب می کند. می گویند رضاخان در میان درختان چنار سعدآباد چادر می زد و از مهمانانش پذیرایی می‌کرد. خشکه دار ها هم بر غنای تنوع زیستی باغ افزوده اند و لانه پرندگانی چون دلیجه، مرغ مینا، سار، شاه طوطی و … هستند. دلیجه کوچک پرنده مهاجری است که در فصل بهار برای زادآوری از آفریقا به سعدآباد می آید.
انواع طوطی، قرقی، دارکوب سوری، چرخ ریسک، توکای سیاه، عقاب طلایی، پرستو، سنجاب و روباه دم سفید هم در این زیست بوم آزادانه زندگی می کنند. موزستان، گل های استرلتزیا (پرنده بهشتی)، میخک، بنفشه آفریقایی، گلاله، ماهونیا، داوودی، مینا، یاس، نرگس، گل یخ و … در گلخانه های این باغ موزه جالب توجه هستند. باغی چهار فصل که سرسبزی بهاری اش با زرد و نارنجی و قرمز پاییزش برابری می کند و سفید پوشی زمستانش هم شکوه و جلوه خود را دارد.
این باغ از ذخایر اکولوژیک و منظر طبیعی تهران است. اگر بگوییم امروز سعدآباد در حکم ریه تهران است گزاف نگفته ایم. آشنایان با این ثروت ملی وجه تاریخ طبیعی آن را بر وجه میراثی بودن آن، برتری می دهند. جاذبه های طبیعی سعدآباد به لحاظ شرایط توپوگرافی و اقلیمی بسیار خاص و ارزشمند هستند. سعدآباد میراث اکوسیستم طبیعی تهران است که عناصر اصلی منظر طبیعی تهران مثل شکل زمین، درختان اصیل، رودخانه و ساحل آن، در آن حفظ شده است.
تغییر و تحولات سعدآباد
سعدآباد نماد تحول در معماری ایرانی است. تحولی که از اواسط دوره ناصری آغاز و در دوره پهلوی دوم به اوج خود می‌رسد. معماری سنتی سبک و خالی از ساخت و ساز‌های سنگین، بدلیل اقلیم و وجود گسل های شمیران تا معماری نوکلاسیک که از فرانسه وارد ایران می‌شود با تزئینات سنگین، آینه‌کاری و حجاری‌های بسیار زیاد که اوج آن در کاخ سبز قابل‌مشاهده است و به طرز جالبی با معماری روستایی منطقه سعدآباد پیوند خورده. معماری مدرن هم در برخی بناها از جمله کاخ ملت، بنایی با یک حجم کاملا سفید، به چشم می آید.
سعدآباد دوره های هویتی مختلفی را هم پشت سر گذاشته است. اولین دوره هویتی سعدآباد، دوره باغ‌ها و باغشاه های قاجاری است. باغ‌هایی ییلاقی و تفرجگاهی. دوره دوم در پهلوی اول، دوره کاخ شدگی سعدآباد است، سمبل قدرت و نظام سلطنت و منظرسازی اشرافی. دوره سوم سعدآباد، نظام ملوک الطوایفی را هم زمان با دوره پهلوی دوم به نمایش می گذارد. کاخ‌های 18 گانه برای اعضای خاندان پهلوی و رازآلود در انظار عمومی. پس از انقلاب اما هویت عبرت آموزی پیدا می کند. سخنرانی نمادین طالقانی در این کاخ این هویت را برجسته می کند.
امروزه دیگر از این هویت خود هم فاصله گرفته و مجموعه ای فرهنگی، تاریخی، در برگیرنده ارزش های منظرین، هنری، معماری، موزه ای با تنوع زیستی و تاریخ منظر طبیعی است. با آثاری بسیار ارزشمند که قابل قیمت گذاری نیستند و برخی از آن ها را پهلوی دوم از لویی شانزدهم به این کاخ منتقل کرده است.
ورودی های متعدد، موقعیت دسترسی مناسبی برای سعدآباد ایجاد کرده؛ این ورودی ها (دروازه ها) عبارتند از: دروازه جعفرآباد (دو درب)؛ دروازه خیابان دربند (آمد و شد محمدرضاشاه)؛ دروازه رودخانه؛ دروازه زعفرانیه؛ دروازه کاخ سفید؛ دروازه میدان دربند؛ دروازه نظامیه (آمد و شد رضاشاه).
اما جای تأسف دارد که شنیده شده در برهه طولانی (پس از انقلاب) برخی از مسؤولان و بستگانشان برای سهولت تردد با خودرو از میانه باغ و از دربی به درب دیگر می راندند. اقدامی که به شدت با پروتکل های حفاظتی- اخلاقی مناطق حفاظت شده زیست محیطی و میراثی نا همخوان است. (البته هنوز هم معلوم نیست که آیا کاملا ممنوع شده است یا نه؟).
تصرف بخش هایی از این باغ موزه و ثروت ملی توسط نهاد ریاست جمهوری و برخی افراد ویژه و صاحب نام هم همواره مدیریت های متعدد این مجموعه را با چالش مواجه کرده است. در دولت دهم اقدام مناسبی صورت گرفت مبنی بر جابجایی برخی شهروندان که از ابتدای انقلاب در بخشی از کاخ سکنی گزیده بودند. گویا به خانه هایی منتقل شدند و بالاخره برای قسمتی از پریشانی و کم التفاتی به این سرمایه ملی، چاره اندیشی شد. با وجود مراکز فرهنگی – هنری فعال و کتابخانه بیش از 10 هزار جلدی، اما به نظر می رسد همچنان بسیاری از ظرفیت های این مجموعه بلا استفاده و بی توجه رها شده است.
برخی از اهم مواردی که به نظر می رسد لازم است در سعدآباد مورد توجه و پیگیری قرار گیرد:
استفاده از ظرفیت تکنولوژی های اطلاعاتی و ارتباطاتی، مدیای پیشرفته و چند زبانه در سایت اینترنتی، شبکه های اجتماعی، اپلیکیشن های قابل استفاده در گوشی های هوشمند و فضای واقعی باغ و کاخ های سعدآباد به منظور اطلاع رسانی، افزایش شناخت، راهنمایی و تکریم گردشگران داخلی و بین المللی، تدارک خدمات پس از بازدید، اخذ و انتشار نظرات بازدیدکنندگان عامی و شهیر و شخصیت های مهم جهانی و حفظ امنیت و جذابیت کاخ که هنوز در مراحل بسیار ابتدایی قرار دارد.
حمایت از پژوهش ها و تحقیقات دانشجویان علاقمند رشته های تاریخ، تاریخ طبیعی، جامعه شناسی، گردشگری، گونه شناسی جانوری و گیاهی و … برای شناخت هرچه بیشتر این ثروت ملی و عرضه آن به جامعه تحقیقاتی کشور.
معرفی شفاف مدیران و تصمیم گیران کاخ و مجموعه بزرگ سعدآباد به افکار عمومی. متولی این ثروت ملی کیست؟ نهاد ریاست جمهوری، بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی و یا وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری؟ یکپارچه شدن مدیریت و مسؤولیت این مجموعه بزرگ، کمک مهمی در ارتقای کیفیت این میراث ملی خواهد داشت و از تضییع فرصت ها و تخریب بیشتر برخی بناها جلوگیری خواهد نمود.
