رشد نسبی جمعیت و نیاز به اسکان جمعیت رو به افزایش، در اواخر دهه بیست و اوایل دهه سی، سده حاضر در ایران، به تبع آرامش نسبی در مناسبات سیاسی، اجتماعی در جهان از یک سو، شروع روند عمودی گرایی در اروپای پس از جنگ و همگام با کمبود زمین شهری مرغوب و مناسب برای اسکان، سه گانه ای را پدید آوردند که در سرتاسر جهان، اعم از ایران باعث تغییر در ساختار زندگی شهری از افقی گرایی به عمودی گرایی گردیدند.

بر اساس همین دیدگاه ساختمان های بلندی در تهران و برخی از شهرهای بزرگ ایران متولد گردیدند که با ساختارهای مسکن مجموعه ای و بلند اروپایی تفاوت های داشت. این تفاوت از آنجا حاصل می گردید که این نوع مسکن لزوماً ساختمان های ارزان قیمت تلقی نمی شدند و گاهی (متناسب با مکان، کیفیت ساخت، نوع سیستم سازه ای و سازنده آنها) از گران ترین انواع مسکن به شمار می رفتند، در صورتی که در ایران، این نوع مسکن به عنوان یکی از راه کارهای اسکان ارزان پا به عرصه شهر نهاد.

در تجربیات جهانی اما، مساله ارزان سازی مسکن با کیفیت ساخت نیز ارتباط مستقیمی دارد و شاید بتوان گفت که مسکن ارزان لزوما به معنای افتراق از ساختارهای شهری نیست، مسکن ارزان در سوی دیگر نسبت خود با کیفیت را در سیستم های ساختمانی می کاود.

بدین گونه که مسکن اروپای پس از جنگ جهانی دوم ، با تغییر نوع سیستم ساخت و تحول از سیستم های ساخت درجا به سمت و سوی پیش ساخته سازی،  هم در راستای ارتقا کیفیت ساخت گام برداشته و هم به عنوان یکی از اساسی ترین راهکارهای ارزان سازی نرخ مسکن تمام شده ، سهم افتراق را از مسکن ارزان تا حد بسیاری کاست.

در دهه ۳۰ و ۴۰ هجری شمسی با تکوین مسکن مجموعه ای در ایران و فهم آن به عنوان راهکاری در جهت کاهش هزینه تمام شده مسکن، پارادایم ساخت این نوع مسکن نیز تدریجاً دچار تحولاتی (عمدتاً اقتصادی) نیز گردید. تحولاتی که بدون تغییر در سیستم ساخت، حاصلش پدید آمدن مجموعه های عظیم، بلند مرتبه، اما به دور از هسته های شهری بودند و عمده توجه آنان نیز، پاسخگویی به مسأله اسکان و با نگاه اقتصادی و ارزان قیمت بود. که می توان آنها را با  عنوان غیر رایج «مسکن افتراقی» نامگذاری نمود. مسکن افتراقی در شهر معاصر به نوعی از مسکن اطلاق می گردد که به واسطه نیاز به تأمین زمین شهری مناسب به منظور ساخت در مقیاس کلان و ارزان، به دور از هسته و کانون های اصلی شهر در سازمان فضایی شهرها مکان یابی و جانمایی می گردند.

نکته حائز اهمیت در این بحث توجه به این است که هم نشینی دو مفهوم ارزان قیمت و افتراقی در ناخود آگاه جمعی شهر، تدریجا جای خود را در ذهن مخاطبان و شهروندان، به عنوان مجموعه های مسکن ارزان قیمت حاشیه شهر باز نمود و اینگونه بنظر می رسد که جدایی این دو مفهوم امکان پذیر نبوده و مسکن ارزان قیمت محکوم به نوعی افتراق است.

نشانه این مهم، رواج این مفهوم در ادبیات ذهنی و گاهاً عینی حوزه مسکن است. در اکثر طرح های مسکن و توسعه مسکن، به ویژه پس از پیروزی های انقلاب اسلامی، اعم از مسکن حمایتی، مسکن مجموعه ای یا تعاونی ساز در شهرهای جدید، مسکن مهر، مسکن اجتماعی و … این نگاه رواج داشته و وجه اشتراک غالب آنها همان افتراقی و دوری گزینی از کنش های اجتماعی شهر و دوری اجباری از هسته و کانون های اصلی شهری به عنوان قلب تپنده یک شهر است. مفهومی که می توان با کمی تدبیر و دانش آن را از یک حکم قطعی و محتوم رهایی بخشید.

منابع

• اژدری، عبّاس (۱۳۲۶ )، ساختمان خانه های ارزان در ایران، آرشیتکت، سال اول، شماره ۴، صص ۱۳۳ – ۱۲۵ .
• کیا کجوری، خدیجه (۱۳۵۱)، مشخصات کوی ها و مساکن در ۹ محلّه شهر تهران (گزارش منتشر نشده)، وزارت آبادانی و مسکن، دفتر مطالعات ومعیارهای ساختمانی، تهران.
• طالبی؛ حامد. حجت، عیسی و محمد فرضیان، کوی های مسکونی کوتاه مرتبه تهران در دوره پهلوی دوم، نشریه هنرهای زیبا – معماری و شهرسازی دوره ۱۹- شماره ۱- بهار ۱۳۹۳