کتاب آشنایی با منظر (گردشگری منظر) روز دوشنبه ۱۷ تیرماه طی مراسمی با سخنرانی سید امیر منصوری، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، سید محسن امامی، مشاور سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سعید شفیعا عضو هیأت علمی پژوهشکدۀ نظر در گالری نظرگاه رونمایی شد.
سید امیر منصوری در ابتدای این جلسه با بیان اینکه این نشست بهانه‌ای برای بسط گردشگری فرهنگ است گفت: «این موضوع در ایران کمتر به صورت علمی شناخته شده و تألیف کتاب آشنایی با منظر (گردشگری منظر) نیز حاصل یک کار گروهی برای تولید اثری با موضوع نو به زبان فارسی و در ایران است».
گردشگری باید یک شیوۀ معرفت باشد
وی ادامه داد: «در جلسۀ امروز می‌خواهیم به موضوع گردشگری فرهنگ و دیدگاه‌هایی و سیاست‌هایی که سازمان گردشگری و میراث فرهنگی به این موضوع و توسعۀ آن دارد، بپردازیم. هدفمان افزایش حساسیت‌ها است تا اقدامات‌مان در حوزۀ گردشگری محدود به خدمات گردشگری و یا برنامه‌ریزی‌های توسعۀ کمی و صرفاً افزایش آمار گردشگر نباشد چراکه گردشگری باید یک شیوۀ معرفت باشد تا بتوان از فعالیت‌های گردشگری بهره‌های بیشتری برد».
در ادامه امامی مشاور سازمان گردشگری، صنایع دستی و میراث فرهنگی با بیان اینکه طرح این موضوع در این جلسه شروعی برای گردشگری فرهنگ است، گفت: «ما نیاز داریم هم در بعد آموزشی در دانشگاه‌ها و هم به صورت تجربی، این مسأله را به بخش‌های مختلف که در حوزۀ توریسم دخیل هستند آموزش دهیم و خودمان هم یاد بگیریم که به موضوع منظر به عنوان یکی از دیدگاه‌های گردشگری توجه کنیم».
وی با بیان اینکه دو موضوع بسیار مهم «آگاهی» و «آگاه‌سازی» در توسعۀ گردشگری چه در حوزه داخلی و چه در نگاهی که خارجی‌ها به ما دارند لازم به توجه است، اظهار داشت: حتی مشکلات ما در حوزه زیرساخت‌های گردشگری به موضوع آگاه سازی بر می‌گردد، چراکه ابتدا باید فرهنگ آن نهادینه شود».
امامی تصریح کرد: «در سال ۷۶ که سازمان ایرانگردی و جهانگردی زیر نظر وزارت ارشاد ایجاد شد ما متوجه شدیم که برای توسعۀ گردشگری نیاز به فرهنگسازی داریم و این کار را آغاز کردیم. البته طرح موضوع توریسم و گردشگری در آن زمان، کمی سخت بود چراکه از سمت جامعه و دستگاه‌های سیاست‌گذار و تأثیرگذار حکومتی به سختی پذیرفته می‌شد اما ما این موضوع را مطرح کردیم که آحاد جامعه در مسأله توریسم، مؤثر و تصمیم‌گیر هستند و نقش به‌سزایی دارند، همان چیزی که در توریسم بین‌الملل به آن مردم کف خیابان می‌گویند که شامل مردم عادی، حکام، تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان می‌شود که باید نسبت به این موضوع آگاه باشند».
وی گفت: «این مسأله در مورد گردشگری در سال‌های گذشته خیلی مطرح نبود و ما تلاش کردیم موضوع توریسم را تبدیل به یک مطالبۀ عمومی کنیم تا مردم بدانند این موضوع در تمام شئون زندگی آن‌ها نقش دارد و یکی از این شئون مسأله اقتصادی است. یکی از تأثیرگذارترین موضوعات در همۀ حوزه‌های جامعه، گردشگری است».
سرعت کند توسعۀ گردشگری کشور ناشی از موانع سیاسی است
مشاور سازمان میراث فرهنگی ادامه داد: «تحول فرهنگی در حوزۀ گردشگری بسیار بالاست، چراکه تعامل آدم‌ها در این حوزه منجر به شناخت آداب و رسوم طرفین می‌شود و در چارچوب قوانین نوشته و نانوشته به هم احترام می‌گذارند و اطلاعاتی از هم می‌گیرند، لذا در حوزۀ تحولات فرهنگی،اجتماعی و حتی سیاست اثر‌گذار است، حتی می‌توان گفت سرعت کند گردشگری، ناشی از موانع سیاسی است چراکه گردشگری در درون خود تحولات عجیبی را ایجاد می‌کند».
وی اضافه کرد: «هنگامی که آمار توریست افزایش پیدا می‌کند، باید در تمام حوزه‌ها اصلاحاتی صورت گیرد، بنابراین مدیریت این حوزۀ در هم‌تنیده، نیاز به تحول در درون حکومت‌ها دارد. اکنون نیز اگر قرار باشد عدد توریسم ما افزایش یابد، مشکلات از همان ورودی فرودگاه‌ها شروع می‌شود و برای اصلاح آن باید همه‌چیز را تغییر داد. این تغییرات نمود توسعه است و اگر کشور ما نتواند با توسعه پیش برود از این حوزه حذف می‌شود».
امامی بیان کرد: «اکنون توریست ایران با توجه به افزایش نرخ ارز، ارزان شده اما توریست‌ها از سمت اروپا و آمریکا و کشورهای توسعه‌یافته ریزش پیدا کرده‌اند. این ریزش ناشی از آگاهی و تصویر خارجی ما است. جایی که همیشه با بحران، جنگ، تحریم و … همراه است، طبیعتاً متقاضی گردشگری هم نخواهد داشت. اگر ما بخواهیم در حوزۀ توریسم به موضوع فرهنگسازی و آموزش بپردازیم اولین موضوع مسأله تغییر نگاه و تصویر خارجی‌مان است».
مشاور سازمان میراث فرهنگی با تأکید بر اینکه چشم‌های افرادی که در حوزۀ توریسم خدمات ارائه می‌دهند باید مانند اسکنر باشد تا حال گردشگر را به‌خوبی بفهمند و متناسب با حال او خدمت‌رسانی کنند و این یک بخش کامل از شناخت است. پس تقویت نگاه و توسعۀ این نگاه به همۀ حوزه‌ها ضرورت دارد، یعنی نگاه حکومت به عنوان سیاست‌گذار و تصمیم‌گیر باید به مسألۀ توریسم تغییر کند، همچنین مردم عادی، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و افرادی که در توریسم خدمت می‌کنند باید تغییر کند».
وی اظهار داشت:«نکتۀ بعدی در خصوص منظر، مسألۀ چشم‌انداز به دو معنی یکی منظر و تصویری است که در چشم گردشگران از ما وجود دارد و دید عمیق‌تری از کشور و مردم در آن‌ها ایجاد می‌کند. موضوع دیگر بحث فرهنگ است و باید گفت هم فرهنگ متأثر از چشم‌انداز محیطی و جغرافیایی و ساخت‌و‌ساز اطراف انسان‌ها است و هم خود محیط تحت تأثیر فرهنگ انسان‌ها تغییر پیدا می‌کند».
امامی افزود: «با توجه به اینکه اغلب جاذبه‌های گردشگری کشور ما به نوعی جاذبۀ فرهنگی است، باید از موضوع فرهنگ و منظر در یک راستا استفاده کنیم تا بتوانند وضعیت توریسم ما را کمی ساماندهی کنند».
منصوری در ادامه با اشاره به سخنان امامی گفت: «ما در حوزۀ منظر موضوعی داریم مبنی بر اینکه منظر و چشم‌انداز یکی هستند و انسان‌ها از دیدن مناظر پی به غایت‌های باطنی می‌برند و منظر از این جهت اهمیت دارد. نگاه ما به بیرون اگر به آنچه به چشم می‌بینیم محدود شود، نتیجۀ عمیقی ندارد، اما برخی، از زبان منظر برای تفسیر آنچه می‌بینند، برای کشف لایه‌های باطنی استفاده می‌کنند و این افراد می‌توانند از گردش خود بهتر سود ببرند چون در جامعه پدیده‌های ساده‌ای وجود دارد که حاوی نکات و فهم عمیق است و کسانی که از ظاهر به باطن پی ببرند وارد مقولۀ گردشگری منظر می‌شوند».
این استاد دانشگاه با اشاره به کتاب آشنایی با منظر (گردشگری منظر) گفت: «داعیۀ این کتاب این است که چه بسیار پدیده‌های شگرفی در برابر ما وجود دارد که ما آن‌ها را نمی‌بینیم و شاید تعبیر قرآن برای سیرکردن در زمین نیز بر این موضوع تأکید می‌کند که این پدیدهها به ما فهم بزرگی می‌دهند و در ادامه همین آیه از واژۀ «نظر» به معنای فهمیدن استفاده می‌کند، یعنی وقتی ما به پدیده‌ای نگاه می‌کنیم به حقیقت آن پی می‌بریم نه به صورت آن. به همین دلیل صفت «صاحب نظر» را برای کسانی به کار می‌بریم که نسبت به موضوعی فهم عمیقی دارد».
منظر عامل رسیدن به فهم عمیق پدیدهها
وی با بیان اینکه منظر یعنی آنچه که می‌تواند ما را به فهم عمیق برساند ادامه داد: «این کتاب می‌گوید که ابتدا باید یک فهم از پدیدهها و مناظر ایجاد شود. ما نباید گردشگر را رها کنیم، اگر به او نظام معرفتی بدهیم می‌توانیم از ظرفیت‌های گردشگری استفاده کنیم».
منصوری تصریح کرد: «امروز نیاز به آموزش تغییر کرده و به سمتی رفته است که وابستگی به دیتا در نظام آموزشی کم شده است. طبیعتاً در این شرایط موضوعات دیگری جایگزین دیتا می‌شوند و آن نظام‌های جدید معرفتی است».
گردشگری جایگزینی برای نظام آموزشی
وی ادامه داد: «گردشگری از قرن ۱۹ و به دنبال انقلاب فرهنگی آغاز شد و یک اقدام لوکس به شمار می‌رفت اما امروز گردشگری برای آموزش، تقویت روابط دوستی و خانوادگی و… انجام می‌شود و می‌تواند جانشین نظام آموزشی ما شود. اکنون در دنیا آموزش‌های اکتشافی تبدیل به شیوه‌ای برای سفر شده است. این موضوعات جایگاه گردشگری را از یک فعل تکمیلی به فعل اصلی تغییر می‌دهد و من تردید ندارم که گردشگری برای بشر آینده یک اصل است».
در ادامه سعید شفیعا، عضو هیأت علمی پژوهشکدۀ نظر با اشاره به مبانی تهیۀ کتاب آشنایی با منظر گفت: «آموزش بر مبنای سؤال و اکتشاف، گردشگری منظر را ایجاد کرده است. یک سؤال آغازگر این کتاب بود که چگونه به گردشگری‌ای که با جابجایی فیزیکی در جغرافیا در حال انجام است، نگاه شود؟ گردشگری منظر نوعی از گردشگری است که همراه با نگاه عمیق، درک و ژرف‌نگری باشد».
وی در خصوص سه فاز نگارش این کتاب اظهار داشت: «فاز اول چارچوب‌بندی این کتاب بود که سؤال اصلی را به چند سؤال ریزتر تبدیل کرد. از جمله اینکه «چه عواملی در شکل‌گیری پدیده مؤثر هستند؟»، «پدیده چه عناصری دارد؟»، «چه ساختاری برای آن تعریف شده بود؟»، «این پدیده چه کارکردهایی در محیط داشته و دارد؟» و «فهم عامه از آن چه بوده است و می‌باشد؟». این‌ها سؤالات ما برای نگارش این کتاب بود. در فاز اول از ۱۶ نویسنده که با این مفاهیم آشنا بودند خواستیم در این زمینه بنویسند. در فاز دوم از آن‌ها خواستیم ایرادها را برطرف و نکاتی را اضافه کنند، بخش آخر نیز هم‌راستا‌سازی متن بود».
حمام، منظری به مثابه شبکۀ اجتماعی
شفیعا با اشاره به بخشی از کتاب که مربوط به منظر حمام بود گفت: «از نگاه برخی، حمام یک محیط جالب کاشیکاری‌شده و کارکرد اصلی آن استحمام و نظافت است. اما اگر دقیق‌تر به آن نگاه کنیم متوجه می‌شویم که ساختارهای عمیق‌تری در شکل‌گیری این حمام‌ها نقش داشته‌اند و تقریباً کارکردی شبیه شبکه‌های اجتماعی داشته‌اند و کارکرد دوم حمام در گذشته ارتباطات اجتماعی بوده است».
وی ادامه داد: «در گردشگری باید پرسید این حمام در کدام نقطه و به چه دلیل شکل گرفته است و در ارتباطات اجتماعی چه نقشی داشته است؟ دراینجا یک لایۀ جدید مفهومی باز می‌شود که کادرهای جدیدی در آن مطرح می‌شود. یک حمام می‌تواند در کاروانسرا باشد که شبکۀ اجتماعی خارج از شهر را شکل می‌دهد، چرا که از تعامل بین مسافران و جامعه میزبان حاصل شده است. حمام دیگری می‌تواند نزدیک به بازار باشد که می‌شود شبکۀ اجتماعی درون شهری و کسبه شهر. حمام حتی به پزشکی سنتی ما نیز ربط دارد. دالان‌ها و مسیرهای طراحی شده در حمام با اساس طبع سرد، گرم، تر و خشک شکل گرفته است. فردی که وارد می‌شود ابتدا وارد فضای هم دمای محیط می‌شود. سپس گام به گام به محیط مرطوب‌تر و گرم تر وارد می‌شود. هر نقطه و فعالیت درون حمام، به طبع و موقعیت حمام ربط دارد. وقتی فرد وارد حمام می‌شود تجربیات زیادی با خود می‌برد و می‌توان از زوایای مختلف به آن نگاه کرد».
شفیعا در پایان سخنان خود مخاطبین اصلی کتاب آشنایی با منظر را راهنمایان گردشگری، دانشجویان و محققین علاقمند به گردشگری دانست. ضمن اینکه این کتاب قرار است در رشته‌های مرتبط گردشگری در مقاطع مختلف دانشگاهی به عنوان منبع آموزشی تدریس شود.
آموزش، لازمۀ درک پدیدهها
سید امیر منصوری در بخش دیگری از این نشست گفت: «یکی از موضوعاتی که ما باید در گردشگری منظر به عنوان مقدمه قبول کنیم، این است که عناصر مقابل ما پدیده هستند و این پدیدهها را از هر زاویه‌ای نگاه کنیم، یک معنا می‌دهند. مهم این است که ما بپذیریم که منظر پیش‌روی ما یک پدیده است. برای درک آن باید سواد لازم را داشته باشیم لذا باید در این خصوص آموزش ببینیم».
محسن امامی در دور دوم سخنرانی خود با بیان اینکه در گردشگری جدید دو مسأله مطرح شده است، گفت: «گردشگری در معنای کلاسیک خود، عمر طولانی‌ای ندارد و از سال 1950 به بعد مطرح شده و در ادبیات کلاسیک و آکادمیک آمده اما حقیقت این است که گردشگری همیشه وجود داشته و با زندگی انسان عجین بوده است، چراکه جستجوگری در ذات بشر مستتر است. اما تدریجاً گردشگری جنبۀ آکادمیک پیدا کرد و چون دنیا سرعت در حال نمو و حرکت است، گردشگری نیز به سرعت رشد پیدا کرد. به لحاظ اقتصادی نیز رشد گردشگری از همه بیشتر بوده است. هیچ وقت رشد گردشگری در دنیا به‌طور متوسط از ۸ درصد پایین‌تر نیامده است. گردشگری یک نیاز است که به بخشی از سبد خانوار تبدیل شده و دیگر یک کالای لوکس محسوب نمی‌شود، بلکه یک نیاز و مطالبه است».
وی با بیان اینکه سرعت رشد گردشگری موجب نگرانی شده است گفت: «اکنون باید متناسب با سرعت رشد گردشگری، تمامی خدمات و امکانات نیز با سرعت پیشرفت کنند البته ما اشتباه می‌کنیم که در برخی موارد از جمله گردشگری به دنبال سرعت هستیم چراکه گردشگری، توجه به مفاهیم است لذا باید سرعت را کم کنیم تا به منظر برسیم و فرصت زیادی برای نگاه‌کردن داشته باشیم».
مشاور سازمان میراث فرهنگی ادامه داد: «اگر فرهنگسازی گردشگری صورت بگیرد می‌تواند محور توسعه باشد و توسعه به‌شرطی مطلوب است که پایدار باشد. مزیت‌های گردشگری باید حفظ شوند که گردشگری توسعه داشته باشد».
وی اضافه کرد: «گردشگری باید محور توسعۀ شهر باشد و زمانی که گردشگری محور می‌شود باید پدیده‌هایی که برای گردشگر جذاب هستند حفظ شود این جاذبه‌ها می‌تواند طبیعت، بافت تاریخی و … باشد، حتی جذابیت‌ها می‌توانند حفظ اصالت و فرهنگ باشد، لذا یک کارکردی که نوشتن این‌دست کتاب‌ها دارد اینست که مسئولین و آکادمیسین‌ها به چندگانگی عوامل مؤثر در هر پدیده توجه کنند. گردشگری هم مانند سایر پدیدهها با همه‌چیز مرتبط است و ما همه چیز را در این موضوع باید ببینیم و همه سازمان‌ها و نهادها پای آن بایستند».
امامی گفت: «پایداری درون گردشگری موجب می‌شود که سایر حوزه‌ها با هم تنظیم شوند و تکلیف ما به عنوان کسانی که در حوزۀ دانشگاه کار می‌کنیم این است که توجهات را به بخش‌های ناشناختۀ مختلف از جمله منظر جلب کنیم».
در بخش پرسش و پاسخ این جلسه نیز تعدادی از حضار در خصوص موضوع گردشگری منظر به طرح سؤال واظهار نظر پرداختند:
علی غفاریان کارشناس ارشد گردشگری در خصوص موضوعات مطرح شده پرسید: فرق منظر با پدیدار شناسی چیست؟ آیا تفسیر شخص گردشگر از پدیده مهم است؟ آیا در آشنایی با منظر باید فقط نکات مثبت را بگوییم یا منفی‌ها نیز بیان شود؟
منصوری در پاسخ به سوالات مطرح شده گفت: «منظر یک پدیده است و اگر ما این موضوع را بپذیریم باید برای فهمیدن، آن را خوانش کنیم در عین حال منظر یک زبان برای پدیده است، نظامی از کدها که می‌توان به گونه‌های مختلفی آن را تفسیر کرد. منظر مانند شعر حافظ است که هرکس می‌تواند آن را معنا کند اما باید سواد آن را داشته باشد وگرنه ممکن است به اشتباه بیفتد. منظر نیز یک زبان برای تفسیر است که ما باید سواد خواندن آن را داشته باشیم.
حتی اتفاقات منفی نیز می‌تواند تفسیر و معنایی در منظر داشته و یک داستان تاریخی باشد که از خلال آثار آن می‌توان به آن اتفاق پی برد و هرکس متناسب با فکر خود بتواند آن را روایت کند».
قنبری مدیر انتشارات مهکامه در ادامه گفت: «شاید پایه اصلی تعلیم و تربیت راهنمایان تور باید آشنایی با منظر باشد. ما تحقیقاتی انجام دادیم و متوجه شدیم درسی به نام تفسیر میراث فرهنگی در دروس راهنمایان گردشگری ارائه شده اما در دروس امتحان جامع نیامده و به نظر من بهتر است در همین‌جا نامه‌ای در این خصوص به سازمان میراث فرهنگی نوشته شود تا کتاب گردشگری منظر به عنوان یکی از درون با اهمیت و کلیدی به آموزش این افراد اضافه شود. رسالت اصلی تور لیدر این است که لایه‌های زیرین و تفسیری را کشف کند. رسالت مهمی است که سازمان میراث فرهنگی از این مهم غافل شده است شاید با این پیشنهاد بتوانیم تحول عظیمی در درک وظیفه تورلیدرها ایجاد کنیم.»
هاشمی‌زادگان دانشجوی دکتری معماری منظر نیز گفت: «ما از طرفی می‌خواهیم گردشگری را تسهیل کنیم از طرفی بحث آموزش، کار را سخت می‌کند، همانطور که سفرهای پژوهشی با سختی همراه است و با سفرهای تفریحی متفاوت است و اگر گردشگری را به سمتی ببریم که آموزشی شود از تفریحی‌بودن خارج می‌شود. این چالشی است که در حال رخدادن است و مشخص نیست که چه سطحی از آموزش و یادگیری بایستی در برنامه‌های گردشگری در دستور کار قرار گیرد».
امامی در پاسخ به موضوع مطرح شده گفت: «در هر حوزه‌ای دو بخش خدمات‌گیرنده و خدمات‌دهنده وجود دارد، ما به عنوان خدمات دهنده گردشگری باید یک دیسیپلینی را بپذیریم و بر اساس آن آموزش‌هایی را بگذرانیم، از طرفی باید یاد بگیریم که چگونه خدمات را ارائه دهیم. کسی که در این حوزه کار می‌کند باید برخی الزامات و سختی‌ها را بپذیرد. گردشگری مانند هر موضوع دیگری مطلوبی دارد و مطلوب در گردشگری یعنی رسیدن شخص به آنچه که برای آن سفر کرده است».
شفیعا با اشاره به فصل یک کتاب در این خصوص بیان کرد: «سه طیف ابزارهای داستان‌سازی، تفسیرگری و موقعیت‌شناسی می‌تواند به لیدرها کمک کند و حتی در موقعیت‌های تفریحی، آموزش ارائه دهد و لازم نیست سطح آموزش نیز پیچیده باشد. یعنی هر گونه‌ای از گردشگری می‌تواند سطحی از موضوعات آموزشی را در خود داشته باشد.».
همچنین منصوری با بیان اینکه تورلیدرها باید به‌جای اطلاعات و داستان‌های سطحی از مفهوم‌ها و سنت‌ها برای گردشگران بگویند گفت: «حتی کسانی که برای تفریحات سبک سفر می‌کنند، با دیدن مناظر می‌توانند تفاسیری داشته باشند و از آن لذت ببرند بنابراین دید و نگاه به گردشگری باید اصلاح و تبدیل به مطالبه شود».
در پایان این نشست سعید شفیعا ضمن تشکر از انتشارات مهکامه برای انتشار کتاب «آشنایی با منظر» از نویسندگان آن، پدیده عادلوند، سید محمد موسوی، فرنوش مخلص، مهدیه بد، افسانه پورجم، مهدی باصولی، مهدیه جهانگیر بلورچیان، سجاد مؤذن، پریچهر صابونچی، مرتضی همتی، مهرنوش بسته‌نگار، بابک داریوش، حمیده ابرقویی‌فرد، علی نیکویی و ساره جورمند تشکر کرد.
