زیارتگاه «بی‌بی شهربانو» از دیرباز مورد توجه مردم و به ویژه خانم‌ها بوده است. این مجموعة مقدس شامل چارتاقی – ضریح شهربانو همسر امام حسین(ع)، غار، چشمه، چاه و درخت بود که امروز از چاه و درخت مقدس اثری نیست، و ورودی چشمه هم مسدود! در جوار چشمه، غار کوچکی است که شمع‌های افروخته و نذورات مردم درآنجا آشکار است. این مکان زیارتی- تفریحی با قدمتی که به دوران اشکانی- ساسانی می‌رسد متأسفانه به دلیل احداث کارخانه سیمان در حوالی آن دستخوش آسیب‌های جدی است!! اخیراً سایت میراث خبر فیلمی از ورود افراد ناشناس به تونل‌های منتهی به نیایشگاه غاری و زیرزمینی منتشر کرده که طی آن اقدام به بازکردن دهانه‌های گچی و مسدود تونل‌ها شده است. مسئولین میراث شهر ری از این اقدامات اظهار بی‌اطلاعی نموده‌اند (این اتفاق در شرایط بحران کرونا و مکان خلوت و بدون حفاظت!!) صورت گرفته است. نکته مورد بحث این است که در فیلم و گزارش نامبرده مکان زیرزمینی و تونل‌های کشف‌شده قدیمی‌ترین سازه‌های معبد مهری یا مهرکده اشکانی معرفی شده است.
چشمه و غار مقدس در مقبره بی بی شهربانو، تهران. عکس: آرشیو مجله منظر.
لازم به ذکر است به گفتة صاحبنظرانی چون «باستانی پاریزی» اماکنی که به نام بی‌بی، بانو، خاتون، دختر، زن، پیرزن در اقصا نقاط ایران موجود است منسوب به آناهیتا- ایزدبانوی باروری و آب‌های پاک بوده و تاکنون نیز ملجاء و مأمن زنان برای توسل و حاجت‌خواهی است. بنا به گفتة «مهرداد بهار»، معابد مهر و اناهیتا همزمان و در جوار آب‌های جاری و چشمه‌ها بر پا می‌شده‌اند، بنابراین بیشتر اماکن مقدس و زیارتگاه‌های باستانی نیایشگاه‌های اناهیتا و میترا بوده‌اند. از این نمونه‌ها می‌توان به غارمعبدهای تاق بستان- کرمانشاه و آتشکده ری اشاره کرد.
به گواهی تاریخ و شواهد برجای‌مانده در گذشته‌های دور خشکسالی در ایران زمین، مردم را بر آن داشته تا به دوشیزه آناهیتا-ایزدبانوی آب‌های پاک و نماد باروری و برکت برای انسان، نبات و حیوان- توسل جویند، از این‌رو نیایشگاه‌ها برپاشد و دراین دوران آناهیتا بر میترا پیشی گرفت. اما همچنان دو ایزد ماه و خورشید (اناهیتا و مهر) حضور داشتند و در زمان زرتشت یاران اهورامزدا گشتند. در دوران اسلامی این ایزدان و رسم و آیین‌های مربوط به آنان در قالب‌های جدید و مطابق با تفکر اسلامی به گونه‌ای نو جلوه‌گر شد.
باید اذعان داشت زیارتگاه «بی‌بی شهربانو» و سایر اماکن مقدس اسلامی، هم چنین پیرانگاه‌های زرتشتی و حتی اماکن مقدس مسیحیان در ایران و جهان پیشینه‌ای در باورهای پرستش ماه و خورشید دارند.
«بی‌بی شهربانو» و امامزاده داوود از مهمترین مکان‌های زیارتی و سیاحتی است که تاکنون برجای مانده، گرچه طبیعت و حال و هوای قدیم آن آسیب دیده است.
نکته قابل توجه درمورد معابد مهر و اناهیتا این است که: آنچه مربوط به معابد شاهی و حکومتی و عظیم و باشکوه بوده، به مرور زمان متروک و امروز به ویرانه‌ای بدل شده‌اند؛ مانند آتشکده آذرگشنسب- تخت سلیمان، تاق بستان، آتشکده ری، معبدآناهیتای بیشاپور و کنگاور، معبد خورهه و… . این اماکن هرگز به مکان‌های زیارتی تبدیل نشدند و آنچه با باورهای مذهبی مردم در دوران مختلف و ادیان‌زرتشت و اسلام امیخته شد بر جای ماند. مردم با توسل به آسمان، آب و آتش، خورشید و ماه، درخت کهنسال و چشمه، چاه آب و رودخانه‌ها که مظاهر نور ایزدی و برکت و آبادانی بودند، و برپایی چارتاقی در دل طبیعت، بر بلندای کوه یا در جوار غار و چشمه و درخت همواره گرد همایی داشتند و تا کنون نیز این رسم تفرج و زیارت در این اماکن برجاست. تبدیل این جاها به میراث موزه‌ای موجب متروک‌شدن و فراموشی آن است و می‌توان گفت ماندگاری و سرزندگی زیارتگاه در گروی حضور مردم و دین‌باوران خواهد بود.
برای اطلاع بیشتر بنگرید به:
- جوادی، شهره. (1397). گردشگری آئینی؛ بازخوانی باورهای اجتماعی در مراسم آئینی، مجله منظر، 10 (42)، 14-21.
- جوادی، شهره. (1386). اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه). مجله باغ نظر، 4 (8)، 12-22.
- جوادی، شهره و نیکویی، علی. (1396). استوره اَناهیتا در ایران و ارمنستان باستان، مجله هنر و تمدن شرق، 5 (17)، 51-60.
- آورزمانی، فریدون. (1394). آناهیتا الگوی زن ایرانی با تکیه بر فرهنگ و هنر ساسانی. هنر و تمدن شرق، 3 (8)، 25-32.
- غضنفری، پروانه و کریمی، میترا. (1395).چشمه علی دامغان و علل تقدس آن، مجله باغ نظر، 13 (42)، 57-66.
- جوادی، شهره. (1392). بازخوانی روایت آب و درخت در دوران اسلامی ایران، مجله هنر و تمدن شرق، 1 (1)، 43-50.
