امرِ «حاضر» در منظرِ شهر

نسبت شهروند و منظر شهر چگونه است؟ «شهروندِ حاضر» چه کسی است؟ یا «حضور» در شهر چگونه رخ می دهد؟

«حضور» در لغت نامۀ دهخدا به معنای حاضر آمدن، حاضر شدن، وجود، ظهور، شهود و نقیض غیبت است. در ادبیات عربی نیز، در معانی حضور آمده است: ساکن شهر و شهروند. به معنای کسی که در جایی به صورت ساکن است و دوام و بقا دارد، بنابراین آن را با مفهوم «مکان» مرتبط می کند.

در انگلیسی نیز، این کلمه به مفهوم «مکان» پیوند خورده است. یعنی «بودن چیزی یا کسی در یک مکان» به معنای حضور تلقی می شود. اما معنای این کلمه فراتر از صرفاً معنای لغوی آن به نظر می رسد و باید حضور واجد کیفیتی خاص باشد که آن را از سایر حالت ها متفاوت کند. همانطور که در اشعار شعرایی همچون حافظ معنای عمیق تری از آن دریافت می شود:

می ترسم از خرابی ایمان که می برد                   محراب ابروی تو حضور نماز من

در اینجا حضور، نه فقط به معنای بودن، بلکه به معنای بودنی با کیفیت و حالتی خاص است. در واقع حضور، وجود و بودنی است که بقیۀ بودن ها و وجود داشتن ها، متأثر از آن هستند (تحت تأثیر آن قرار می گیرند) و حضور بر آنها ارجحیت دارد. اما غرض از بسط این کلمه و طرح این مسئله، ارتباطی است که می توان بین این مفهوم، مفهوم منظر شهر و شهروند یافت. در تعریف منظر و منظر شهری، آن را جدایی ناپذیری جهان مادی زندگی و فهم و ذهن انسان می دانیم.

بدین معنا که اگر رابطۀ هر پدیده ‌ای را با فاعلی که آن را ایجاد کرده، در نظر بگیریم، این رابطه، دو وجودی است که یکی از آنها نسبت به دیگری (‌به تعبیرملاصدرا) وجود رابط است؛ یعنی نمی ‌توان آن را از فاعل جدا کرد. منظر شهر نیز چنین خاصیتی دارد. قابلیت تفکیک و جدایی پذیری از فاعل، برای منظر شهر قابل شناسایی نیست، ماهیتی است که به واسطۀ فاعل شکل می گیرد و تا زمانی که او وجود دارد، آن نیز هست.

شهروند، به مثابۀ فاعل منظر شهر، باید در شهر «حضور» داشته باشد، اما با مفهوم راستین آن. یعنی صرف بودن در مکانی با عنوان شهر، قائل به تولید مفهوم شهروندی نمیشود. شهروندی با «حضور» در شهر معنا پیدا می کند. بنابراین «امر حاضر» در منظر شهر، همان شهروند است که در منظر شهر «حضور» دارد و نه «ظهور». حضور وجودی فراتر از بودن است. وجودی است که بر دیگر بودن ها ارجح است، کیفیتی است که با صِرف ِبودن متفاوت است. در واقع بودن تمام و کمال و بی واسطه است. شهروند باید بدین سان در شهر حاضر بوده و حضور داشته باشد.