در سراسر دنیا، باتوجه به محدودیت منابع فسیلی انرژی و آلودگی‌های ناشی از آنها، بهینه سازی مصرف انرژی در شهرها به امری ضروری و بلکه حیاتی تبدیل شده است و رشته شهرسازی نقش کلیدی در تعیین الگوی مصرف انرژی در فضاهای تردد و همچنین در بلوک‌های ساختمانی دارد. پیشینه معماری و شهرسازی سنتی کشور حاکی از آن است که در نظر گرفتن شرایط اقلیمی، ایجاد آسایش حرارتی و بالتبع بهینه نمودن مصرف انرژی در ساختمان‌ها و معابر شهرها از اصول تعیین کننده مداخلات کالبدی بشمار می‌آمده‌اند که متأسفانه در فرآیند توسعه شهری معاصر کشور مغفول مانده است. اما یکی از مؤثرترین ابزارهای تحقق اهداف مذکور، استفاده از طرح‌های توسعه شهری، تدوین راهنما و ضوابط شهرسازی مرتبط با بهینه‌سازی مصرف انرژی (مانند آنچه در قالب مبحث ۱۹مقررات ملی ساختمان وجود دارد) و نهادسازی اجرا و نظارت بر چگونگی اجرای ضوابط و آموزش تخصصی جامعه دانشگاهی و حرفه‌مندان است. لذا در این نقد سعی می‌گردد به خلاء های مذکور و ارائه پیشنهاداتی برای رفع آنها پرداخته شود.

 خلاء وجود برنامه های توسعه شهری با تاکید بر بهینه سازی مصرف انرژی

در شهرسازی معاصر ایران و در طرح‌های توسعه شهری (مشتمل بر طرح‌های آمایش سرزمین، مکان‌یابی شهرهای جدید، طرح‌های ساختاری-راهبردی، جامع و تفصیلی، طرح‌های موضوعی و موضعی و نظایر آنها)، کماکان الگوی همسان شبکه شطرنجی، تراکم‌های ساختمانی و جمعیتی تیپ و نحوۀ تفکیک اراضی، چیدمان توده و فضا و جهت‌گیری شمالی-جنوبی و حتی الگوی استفاده از آب و فضای سبز شهری، تقریباً برای تمامی اقلیم‌ها متدوال و موجه تلقی می‌گردد؛ که مسلماً کاراترین الگو جهت بهینه‌سازی انرژی مصرف شده در شهرها نیست. اگر‌چه در ذیل سرفصل‌های سرشماری عمومی نفوس و مسکن، فصل ویژه‌ای برای مصرف انرژی وجود دارد، اما در هدف‌گذاری و تدوین چشم‌انداز طرح‌های مذکور و همچنین در شرح خدمات طرح‌های توسعه شهری، فصلی مجزا برای این موضوع در نظر گرفته نشده است و بالتبع گزارش‌های تهیه‌شده، نتایج و طرح‌ها و برنامه‌های پیشنهاد شده نیز فاقد چنین رویکردی است.

خلاء وجود ساختار نهادی-حقوقی مرتبط
علاوه بر برنامه‌ها و طرح‌های مذکور، چارچوب هدایتگر و قانونی مناسبی در این زمینه اندیشیده نشده است، بنابراین حتی در صورت مطالعه ویژه این مباحث در قالب طرح¬ های توسعه شهری، ضمانتی برای اجرای چنین مطالعاتی وجود نخواهد داشت تا زمانی که ضوابط ایجابی و بازدارنده و یا روش‌های تشویقی در این زمینه وضع گردند. برای مثال در میان مجموعه ضوابط شورایعالی معماری و شهرسازی و یا مقررات ملی، این خلاء به‌خوبی دیده می‌شود. مسلماً با این شرایط، ساختار نهادی اجرا و نظارت¬کننده مرتبط نیز تشکیل نشده است. لذا حتی مجموعه مطالعات آکادمیک موجود و صورت گرفته با محوریت آسایش حرارتی در فضاهای عمومی شهری و یا بهینه‌سازی مصرف انرژی در شهرها نیز از ضمانت اجرایی و کاربردی شدن محروم خواهند ماند.

خلاء آموزش تخصصی آکادمیک و حرفه‌مندان
در نهایت یکی از مهم‌ترین روش‌های نهادینه ساختن فرهنگ ساخت و ساز سازگار با محیط زیست، صرف نظر از صرفه‌های اقتصادی و رویکرد تجاری به موضوع، ایجاد نظام آموزشی کارآمد است. این آموزش در قالب سرفصل‌های مجزای شهرسازی با گرایش انرژی (مانند رشته معماری انرژی) در دانشکده‌های شهرسازی ایران وجود ندارد. همچنین در بخش آموزش جامعه حرفه‌ای و مهندسان مشاور شهرساز نیز، خواه به صورت دوره‌های عمومی و یا ارتقای پایه نظام مهندسی خلاء آموزشی مرتبط کاملاً محسوس است. از نظر تکنیکی نیز عدم ترویج و آموزش گسترده نرم‌افزار های شبیه‌سازی مصرف انرژی از طریق مداخله در فرم شهری، به کمرنگ شدن رویکرد مذکور در بین مهندسان مشاور و طراحان می‌انجامد.

براساس آنچه ذکر گردید، فقدان نگرشی جامع و هدف گذاری جهت بهینه سازی مصرف انرژی در شهرها وجود دارد. لذا پیشنهاد می‌شود در گام اول، شرح خدمات طرح‌های توسعه شهری (بویژه طرح‌های جامع و تفصیلی) در این راستا مورد بازنگری قرار گیرد. در بخش حقوقی نیز توصیه می‌شود پس از تهیه راهنما یا ضوابط مورد نیاز( به ویژه با کمک دبیرخانه شورایعالی شهرسازی و معماری و بومی‌سازی آنها در هر پهنه اقلیمی و مکانی)، نهادسازی در ساختار وزارت راه و شهرسازی، وزارت کشور و بدنه شهرداری‌ها برای اجرا و نظارت بر حسن اجرا بوجود بیاید.
همچنین برای توسعه بنیادین این مفهوم، ایجاد رشته شهرسازی با گرایش انرژی در دانشکده‌های شهرسازی کشور و افزودن سرفصل‌هایی ویژه در سیلابس درسی دانشجویان شهرسازی به صورت عمومی، توصیه می‌شود. در بخش آموزش جامعه حرفه‌ای کشور نیز افزودن دوره¬ های ارتقای پایه نظام مهندسی با موضوع شهرسازی- انرژی و با زیرمبحث‌هایی مانند چگونگی طراحی فرم شهری، منظر طبیعی، مبلمان شهری، کف‌سازی و نظایر آن با هدف مصرف بهینه انرژی و بکارگیری انرژی‌های نو در فرآیند برنامه‌ریزی و طراحی شهری، پیشنهاد می‌گردد.

منبع

• طرح پژوهشی «بهینه سازی مصرف انرژی در شهرها»، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی – وزارت راه و شهرسازی