اگرچه مشارکت مردم در طراحی و مدیریت شهری بیش از نیم قرن است که در دنیا مطرح شده است، تعداد این پروژه ها در ایران بسیار محدود است. همچنین پروژه های مشارکتی اغلب سطوح پایینی از مشارکت را دارند. این پروژه ها غالبا در قالب اطلاع رسانی که پایین ترین سطح مشارکت است، اجرا می شوند. اخیرا پروژه ای در شهر تاریخی یزد اجرا شده است که به جهت سطح مشارکت ساکنان و کیفیت ارتباط تیم اجرایی پروژه و ساکنان منحصر به فرد است. این پروژه، بعنوان پروژه پایلوت جهت آماده سازی شهر یزد برای ثبت جهانی بافت تاریخی شهر یزد در یونسکو تعریف شد. در ادامه بطور مختصر به بررسی این پروژه می پردازیم[1].
- مرحله اول، اطلاع رسانی
از آغاز پروژه، تیم اجرایی متوجه شدند که مشارکت مردم محله بدون کسب اعتماد آنها امکان پذیر نیست. بدین ترتیب، تعدادی از اعضای تیم اجرایی بطور مداوم در جلسات عمومی و نیمه عمومی مردم محله شرکت کردند. در طی ارتباطی که بدین طریق بین تیم اجرایی و ساکنان شکل گرفت، جشنواره غذا و صنایع دستی با کمک ساکنان و تیم اجرایی پروژه جهت تقویت ارتباط آنها برگزار شد. همچنین تیم اجرایی متوجه اهمیت و تاثیرگذاری پیر محله (معتمد محله) بر مردم شدند. بدین ترتیب با کسب اعتماد و تایئد پیر محله، ادامه پروژه تسهیل گردید.
- مراحله دوم، جمع آوری اطلاعات خانه به خانه
برای کسب اطلاعات در رابطه با خانه ها و همچنین شرایط اجتماعی ساکنان، جمع آوری اطلاعات بصورت خانه به خانه اجرا گردید. لازم به ذکر است که معتمد محله تیم اجرایی را در این بازدید ها همراهی کرد و ساکنان را دعوت به همراهی با تیم کرد. همچنین در انتهای هر بازدید مصاحبه ای شامل سه سوال با ساکنان انجام شد. این سوالات به شرح زیر است:
- آیا از زندگی در این محله راضی هستید؟
- در این محله با چه مشکلاتی مواجه هستید؟
- چه چیزهایی را دوست دارید در محله تغییر دهید؟
- مرحله سوم، آنالیز اطلاعات و تصمیم گیری
تیم اجرایی با بررسی نتایج مصاحبه و اطلاعات جمع آوری شده، متوجه سه نیاز مشترک در بین ساکنان محله شدند. این موارد شامل کمبود سالن ورزشی عمومی، کمبود بازار محلی و همچنین توریستی نبودن محله علیرغم نزدیکی به المان های شاخص تاریخی میشوند. تیم اجرایی برای پاسخ به این نیازها، پروژه های فوق را تعریف کردند.
- توسعه مسیر گردشگری در محله
- تعمیر و بهسازی بازار سنتی محله
- تغییر زمین خالی به زمین والیبال
در این مرحله نیز ارتباط غیر رسمی مردم و ساکنان ادامه داشت و تیم اجرایی نظر ساکنان را در رابطه با این پروژه ها و موقعیت پروژه اول و سوم جویا شدند. پس از گرفتن نظر ساکنان، در نهایت تصمیم گیری نهایی توسط تیم اجرایی گرفته شد.
- مرحله چهارم، اجرا، نگهداری و تعمیر
مرحله آخر اجرای پروژه های تعریف شده با مشارکت مردم بود. مردم بر پروژه بطور فعال نظارت داشتند و در صورت بروز مشکل در روند کار آن را به تیم اجرایی گزارش می دادند. برای نمونه مردم پسشنهاد دادند که کوچه منتهی با بازار محلی را برای ورود وسایل نقلیه ببندند که مانع آسیب به بازار شود.
عوامل موثر در پروژه مشارکتی، مشارکت کنندگان و روش انتخاب آنها، روش مشارکت، سطح مشارکت و چالش های مشارکت است. در بسیاری از پروژه های مشارکتی، چالش مشارکت در نظر گرفته نمی شود ولی در این پروژه از ابتدای پروژه چالش اصلی مشارکت، عدم اعتماد مردم، شناسایی و به خوبی پاسخ داده شد. یکی از مهمترین مشکلات طراحی و مدیریت شهری مشارکتی، ترغیب مردم به مشارکت است. بنظر می رسد که تیم اجرایی این پروژه با درک اهمیت این مسئله، برای برقراری ارتباط با ساکنان و کسب اعتماد آنها از ابتدای پروژه تلاش کردند و موفق به جلب مشارکت ساکنان در پروژه شدند. این ارتباط خوب که بین مردم و تیم اجرایی برقرار شد، بر سایر مسائل موثر بر فرایند مشارکتی نیز تاثیرگذار بود. برای نمونه این ارتباط میزان تاثیر گذاری روش های مشارکت (نمایشگاه، مصاحبه و پرسشنامه) را دو چندان کرد. همچنین اگرچه این پروژه تنها در سطح دوم نردبان مشارکت، مشاوره، بود و مردم در تصمیم گیری نهایی مشارکت داده نشدند، این ارتباط عمیق منجر به فهم عمیق تیم اجرایی از مردم، نیازها و خواسته هایشان شد. بدین ترتیب، تصمیم نهایی تیم اجرایی با نظر مردم همسوتر بود. در نهایت، تمرکز بر تنها یک گروه از ذینفعان، ساکنان، در این پروژه منجر به امکان ارتباط عمیق تر مشارکت کنندگان و تیم اجرایی شد. همچنین این امر منتج به تضاد منافع کمتر بین مشارکت کنندگان شد. تمام ساکنان محله در مرحله مشاوره (مرحله دوم) بطور یکسان در پروژه مشارکت داشتند و در مراحل دیگر تمام ساکنان امکان مشارکت داشته و افراد داوطلب نیز در پروژه مشارکت داشتند.
لازم به ذکر است که ارتباط عمیق بین مردم و تیم اجرایی، منجر به ادامه این ارتباط حتی پس از اتمام پروژه شد. این مسئله در نگهداری و تعمیر پروژه های اجرا شده در محله بسیار موثر است. همچنین پس از ثبت جهانی شهر یزد، مردم محله بطور خودجوش برای قدردانی از اعضای تیم و سازمان های مسئول مراسم قدردارنی برگزار کردند. این دو عامل از نشانه های رضایت مردم و موفقیت پروژه است. این پروژه نمونه مناسبی برای مشارکت مردمی در پروژه های محلی در ایران است.
[1] لازم به ذکر است که اطلاعات مربوط به این پروژه نتیجه مصاحبه نگارنده با تیم اجرایی است
