ایجاد تنوع اقتصادی در کدام حوزه و در چه شرایطی میتواند مفید واقع شود؟
ساختار تک محصولی اقتصاد ایران باعث شده است که کشور سال ها به نفت وابسته باشد. جدا از تاثیر منفی بهره برداری از آن، صرفا اتکا به نفت به عنوان منبع اصلی درآمد برای برای پیشبرد توسعه کشور نوعی کوته نگری است. نوسان و تنزل قیمت نفت در بازار جهانی یکی از خطرات این وابستگی است. سرمایه گذاری خصوصی در بخش های اقتصادی مولد برای تولید منابع جدید درآمد و ایجاد شغل برای جمعیت بیکار کشور مورد نیاز است. به عبارت دیگر، به نظر می رسد متنوع سازی درآمدهای اقتصادی کشور به ویژه از صنایع اولیه به سمت صنایع ثانویه و ثالث هدفی درست برای کاهش چنین ریسک های اقتصادی باشد. نمونه های موفق متنوع سازی اقتصادی مانند دبی نشان می دهد که چگونه استراتژی های متنوع سازی می توانند وابستگی اقتصادی کشور را به صادرات محدود صنایع اولیه مانند استخراج نفت و گاز کاهش دهند.
دیدگاه غالب اینست که تنوع اقتصادی به بهبود رفاه اقتصادی شهروندان کمک می کند. به ویژه هنگامی که در فرآیند تنوع بخشی حرکت از صنایع اولیه به صنایع ثانویه و ثالث باشد زیرا صنايع اوليه مانند معدن و كشاورزي معمولا از ارزش كمي برخوردار هستند به این دلیل که عمدتا با كالاهايي سرو كار دارند که ارزش افزوده زيادي ایجاد نمی کنند اما صنایع ثانویه مانند تولید و صنایع ثالث مانند انواع صنایع خدماتی از نظر زنجیره ارزش بالاتر هستند زیرا برای ایجاد محصولات مورد نیاز از مواد اولیه، تخصص و زیرساخت لازم است. اما سوال اینست که متنوع سازی در کدام حوزه و در چه شرایطی می تواند مفید واقع شود؟
ضرب المثل معروفی وجود دارد که توصیه می کند برای کاهش ریسک زیان های احتمالی، همه تخم مرغ ها در یک سبد چیده نشوند و در مقابل گاهی به طنز گفته می شود که برای ثروتمند شدن بایستی همه تخم مرغ ها را در یک سبد چید و به دقت از سبد مراقبت کرد! در واقع، وقتی سرمایه گذاران تمایل به پذیرش ریسک های بزرگ دارند، در این صورت احتمال تجربه موفقیت های بزرگ نیز وجود دارد.
اما متنوع سازی یک رویکرد سرمایه گذاری نسبتاً محافظه کارانه است، به این معنی که هرگونه پتانسیل سود به طور طبیعی محدود است. اگر به طور کامل در بخشی از اقتصاد سرمایه گذاری شود که رشد غیرمعمولی را تجربه می کند، سود حاصل بیش از سرمایه گذاری در سبدی متنوع خواهد بود. اما در شرایطی که عدم اطمینان بالاست و بسیاری از متغیرهای بیرونی قابل کنترل و حتی پیش بینی نیستند شاید بهتر باشد کمی محافظه کاری پیشه کرد. مشهودترین مزیت متنوع سازی، افزایش مقاومت اقتصادی است. همان طور که فرد «همه تخم مرغ ها را در یک سبد قرار نمی دهد»، اقتصاد ملی نیز به عنوان یک قاعده کلی نباید به شدت به یک بخش خاص برای رشد اقتصادی متکی باشد. همان طور که در ونزوئلا و عربستان دیده شد، سقوط قیمت جهانی نفت در سال 2016 اقتصاد این کشورهای وابسته به نفت را بهم ریخت و وضع تحریمهای شدید بر فروش نفت ایران نیز در سال 2020 کاهشی بی سابقه در درآمدهای نفتی ایجاد کرد.
از این رو، دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس مانند قطر به دنبال ایجاد تنوع در بخش های دیگر از جمله گردشگری، خدمات مالی و تولید انرژی پاک هستند تا از سرنوشت مشابه جلوگیری کنند. به همین ترتیب، تنوع اقتصادی به کاهش اثرات رکود دوره ای، از جمله بیکاری دوره ای نیز کمک می کند. بنابراین اگرچه اثرات متنوع سازی به صورت مطلق مثبت نیست و محدودیت هایی را نیز ایجاد می کند اما مانع از شوک های اقتصادی شدید می شود و همین ویژگی، در سطح کلان، آن را به گزینه ای جذاب بدل می کند.
وابستگی به طیف محدود صادرات، کشورها را در معرض اثرات منفی شوک های قیمتی قرار می دهد که می تواند اقتصاد را بی ثبات کند. وجود منابع قابل توجهی مانند نفت و گاز به دلیل شیوه های نامناسب سرمایه گذاری مجدد منافع حاصل از آن، می تواند مانع رشد شود. اما متنوع سازی از طریق توسعه صنایعی مانند گردشگری با بهره گیری از طیف گسترده ای از ارتباطات بین بخشی که ممکن است بین کسب و کارهای گردشگری و سایر بخش های اقتصادی شکل بگیرد می تواند فعالیت های اقتصادی را گسترش دهد، کیفیت زندگی جوامع محلی را بهبود بخشد، توسعه سایر انواع صادرات را تسهیل کند و خطر قرار گرفتن در معرض شوک های ایجاد شده توسط تغییرات قیمتی خارجی را کاهش دهد.
در واقع، در جایی که ورودی های مورد نیاز، شامل منابع و فن آوری هایی باشد که تولید داخلی را امکان پذیر می سازد، تنوع بهترین گزینه است. علاوه بر این، توسعه گردشگری می تواند تولیدات داخلی را رونق ببخشد و تاکنون نقش برجسته ای در متنوع سازی اقتصادی و استراتژی های توسعه بسیاری از کشورها نیز داشته و دارد. در نتیجه، در صورت وجود منابع کافی برای سرمایه گذاری و با وجود کمبود منابع غیر انرژی، این گزینه معقول به نظر می رسد.
