مجموعه ای از عوامل محیطی (كاهش بارش ناشی از تغییرات اقلیمی)، عوامل اجتماعی- اقتصادی (توسعه شبکه های صنعتی، افزایش جمعیت، مهاجرت و حاشیه نشینی) و عوامل نهادی (عدم مدیریت صحیح منابع آبی، تکنیک های سنتی بهره برداری) سبب برداشت بی رویه از منابع آبی و نتیجتا نزول سطح آبخوان ها و سفره های زیرزمینی شده است. با پدیداری حفره های تهی از آب و کاهش سطح ایستایی خاک در اثر وارد آمدن فشار طبقات فوقانی زمین، پدیده فرونشست و فروچاله شکل میگیرد.
بیشینه فرونشست از سال ۹۲ تا کنون به بیش از یک میلیمتر در روز (بالاترین رقم در سطح جهان) رسیده و گزارش های سازمان زمین شناسی ایران از رکورد فرونشست ۵۴ سانتی‌متر در سال (۱۲ برابر شرایط بحرانی) در برخی از مناطق خبر می دهد! طبق گفته کارشناسان سال های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۵ اوج فرونشست ها است. اکنون پدیده فرونشست همانند یک توده سرطانی از مناطق خشک بیابانی تا مناطق جلگه ای شمال کشور را تحت تاثیر قرار داده اما از آنجاییكه برخلاف مخاطراتی همچون سیل و زلزله بصورت تدریجی رخ می دهد، اقدامات پیشگیرانه ای نسبت به آسیب ها و پیامدهای شدید این چالش مهم زیست محیطی صورت نگرفته است.
در شهر تهران نیز پدیده فرونشست به دو دلیل برداشت های بی رویه آب از مخازن زیرزمینی و حفر تونل های مترو، بسیاری از نواحی را درگیر کرده است. پیش بینی ها حاکی از آن است که میزان تغییرات عمودی سطح زمین در استان تهران از ۱۸ سانتی متر فراتر خواهد رفت. بر پایه بررسی های پژوهشگران مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، بیشترین نرخ فرونشست های تهران در مناطق جنوبی ورامین و قرچک و دشت شهریار بوده و در سال های آتی نیز مناطق 17، ۱۸، ۱۹، ۲۰، ۱۵ و ۱۶ با تهدیداتی جدی روبرو خواهند بود. با توجه به امتداد رشته قنات هایی از شمال تهران تا بخش ری نیز می توان انتظار فروریزش های بیشتری را داشت. اما آسیب های اصلی فرونشست زمین کدامند و در چه بخش هایی نمود می یابند؟ راهکار عملی برای رفع این معضل چیست؟
فرونشستها و فروچاله ها با برهم کنش و هم افزایی با دیگر مخاطرات سبب تشدید بلایای فیزیکی و غیرفیزیکی خواهند شد. برگشت ناپذیری ظرفیت مخازن آب های زیرزمینی یا بعبارتی مرگ آبخوان ها و دشت ها بعنوان مهم ترین خطر فرونشست ها شناخته می شود؛ یعنی حالتی که لایه های خاک قدرت نفوذپذیری و جذب آب را بطور کامل از دست می دهند. با مرگ آبخوان ها حتی درصورت بارش های فراوان نه تنها سفره های آب زیرزمینی پر نمی شود بلکه با فرونشست آبخوان های بالادست و افزایش وزن آنها، فرونشست در مناطق پایین دست تشدید خواهد شد؛ مسئله ای که هم اکنون به یکی از بحران های جدی در بسیاری از دشت های اطراف تهران بدل شده است.
فرونشست ها علاوه بر از بین بردن قابلیت تجدید خاک یک منطقه، شکاف های ممتد و خطرناکی را بر روی سطح زمین ایجاد میکنند. عبور این شکاف ها از اراضی زراعی ضمن تخریب بافت حاصلخیز، آبیاری زمین ها را نیز تحت الشعاع قرار داده و در میان مدت امنیت غذایی یک منطقه را به خطر می اندازد. همچنین شکل گیری این شکاف ها در مجاورت مناطق حساس همچون خطوط نفت، گاز، دکل های برق، پل ها، راه ها، کانال های آب و فاضلاب منجر به بروز بحران های جانی و مالی جبران ناپذیر می شود. پدیداری فرونشست در مناطق مسکونی با تضعیف مقاومت ساختمان ها و آسیب دیدگی آنها، موضوع زمین لرزه ها حتی با شدت پایین (کمتر از 5 ریشتر) را بیش از پیش به یک مسئله بحران زا تبدیل می نماید.
اما مهم ترین راهکار برای جلوگیری و کاهش میزان فرونشست ها مدیریت و حفاظت منابع آب درقالب مجموعه ای از تمهیدات و اقدامات سازه ای و غیر سازه ای شامل اصلاح ساختارهای فیزیکی، بهینه سازی روش های عملی و تغییر شیوه های قانون گذاری در بهره برداری از آب است. یکی از این اقدامات تغییر روش ها و تکنیک های مدیریت منابع آب است. درگذشته وجود سازه های قدیمی به منظور هدایت سیلاب ها، راهکاری موثر برای فرسایش خاک بوده، اما امروزه هدایت آب ها به خارج از شهرها و جلوگیری از ورود آب به سفره های زیرزمینی یک مقوله خطرآفرین است.
لذا تغذیه مجدد آبخوان ها و ایجاد امکان نفوذ روان آب ها در معابر شهری و احیای قنات ها در قالب ایجاد بافت اسفنجی در شهرها حتی به شیوه های مصنوعی یکی از تکنیک های موثر برای مقابله با گسترش پدیده فرونشست است. تحلیل و رصد مستمر داده ها، شناسایی و پایش نقاط پرخطر، جلوگیری از هدررفت ها در بخش های کشاورزی و صنعت با تغییر الگوهای مصرف، بازگردانی پساب ها به چرخه منابع آبی، آگاهی بخشی و فرهنگسازی در راستای مصرف بهینه آب، بهسازی و مقاوم سازی و اصلاح تأسیسات و تجهیزات شهری، اصلاح قوانین و مقررات و تدوین قوانین بازدارنده بویژه در رابطه با حفر چاه های غیرمجاز از دیگر اقدامات مهم در راستای کنترل فرونشست هاست.
