طرح جامع در شهر کرمانشاه و مشکلات ناشی از آن
آيا اهداف و راهبردهاي طرح جامع شهری کرمانشاه مطابق با روند طبيعـي، زمـاني و عمليـاتي پيشـنهاد شـده بـه اجـرا در آمـده است؟
با توجه به گسترش سریع شهری و تبدیل انسان به یک رکن اساسی در شکل گیری شهرنشینی و مشکلات ناشی از آن که منجر به ایجاد فشارهای روحی و عصبی می شود، توجه به برنامه ریزی کالبدی در جهت بهره برداری بهینه از فضاهای شهری و به تبع آن بحث تأمین نیاز شهروندان امری ضروری است.
از این رو طرح های جامع و تفصیلی برای اکثر شهرها تعریف شد که البته با توجه به پیشینه تهیه این طرح ها و زمانبر شدن تهیه طرح های مذکور عملا کارآمدی خود را از دست داده و برای تحلیل و بررسی قابل استناد نمی باشند. بسیاری از مشکلات شهری مانند: مشکلات ترافیکی و شهرسازی ناشی از این ناکارآمدی و عدم بروزرسانی طرح ها می باشد.
همچنین مراحل طولانی بررسی طرح جامع شهرها باعث می‌شود که بخش زیادی از اطلاعات و مباحث دچار به هم‌ریختگی شده و طرح تفصیلی زمان مفید خود را از دست بدهد. مبانی نظری طرح جامع و تفصیلی کرمانشاه متکی بر رویکرد مدرنیسم، اثبات‌گرایی و نشأت گرفته از الگوهای غربی و بدون یکپارچگی مدیریت شهری است که این موارد موجب پیدایش مشکلات زیادی برای شهر و شهرنشینان شده است.
از طرفی طرح های تفصیلی، طرح های اجرایی نیستند و بیشتر راهنمای اجرا بوده اند و بخش اعظم طرح های تفصیلی هنگام اقدام مردم برای توسعه به تدریج انجام شده است. فلذا روند بررسی طرح‌های جامع باید متحول شود و در مدت زمان کوتاه صورت گیرد. چراکه بازنگری طرح جامع شهر کرمانشاه تاثیر بسزایی در ساختار شهری خواهد داشت و مشکلات زیادی از جمله وضعیت ترافیک شهری، مسکن، چهره شهرسازی و مسائل و معضلات اجتماعی و اقتصادی را پوشش خواهد داد.
طرح های توسعه شهری محور و مبنای فعالیت های عمرانی شهری را تشکیل می دهند. با وجود این، توسعه شهرها در موارد بسیاری برخلاف پیش بینی ها و پیشنهادهای طرح های توسعه مصوب رخ داده است. دلایل گوناگونی برای ناکامی طرح های جامع بر شمرده اند؛ ازجمله در این طرح ها به تأثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی در توسعه فیزیکی شهر بی توجهی شده است.
این طرح ها تأثیر سکونتگاه های پیرامونی شهر یا همان حوزه نفوذ را نادیده گرفته اند. در این طرح ها از ابعاد گوناگون توسعه شهری یا جنبه های مختلف شهر غفلت شده است و یا اینکه طرح های جامع اساساً آن قدر ایستا و جامع بوده اند که نتوانسته اند توسعه پویای شهرها را هدایت کنند. بیش از چهار دهه است که طرح های توسعۀ برای شهرهای ایران به منظور ایجاد زمینۀ توسعۀ کالبدی موزون و هماهنگ آنها تهیه شده اند.
هرچند این طرح ها با مقدمات فنی و تخصصی و نیز صرف هزینه های زیادی تهیه گردیده و البته تأثیرات مثبتی در منطقه بندی کاربری ها و رعایت ضوابط و مقررات ساختمان و بهبود نسبی حیات شهرها داشته اند. اما به دلایل متعددی نتوانسته اند به تمام اهداف خود برسند. چنانکه بررسی های موجود حاکی از آن است که در اغلب شهرها به خصوص شهر کرمانشاه کمتر به اهداف مورد نظر خود رسیده اند.
به طور کلی می توان مجموعه نقایص و مشکلات طرح های جامع شهرکرمانشاه را به سه عرصه نظری، روشناسی و اجرایی تقسیم کرد:
الف: مشکلات در مبانی نظری طرح های جامع
- عدم توجه کافی به ماهیت پیچیده و پویایی شهر
- سردرگمی دانش شهرسازی میان رشته های مختلف
- تقلیل برنامه ریزی جامع به برنامه ریزی کالبدی
- عدم توجه کافی به روندهای تصمیم سازی و تعیین اهداف و سیاست ها
- عدم توجه کافی به اهرم های لازم برای نظارت و هدایت توسعه شهری
- عدم توجه کافی به اهداف کیفی، عدالت اجتماعی و ارزش های بومی
ب: مشکلات روش شناسی در طرح های جامع
- انجام مطالعات تفضیلی، پراکنده، غیر منسجم و بی هدف
- ناپیوستگی میان مراحل برنامه ریزی، طراحی و اجرا و مدیریت
- تأکید بیش از حد بر معیارهای کمی، تقسیمات مصنوعی و یکسان سازی الگوها
- محصور کردن توسعه آتی شهر در چهارچوب خشک و بی انعطاف نقشه کاربری زمین
- عدم توجه کافی به ویژگی های اجتماعات محلی و نیازهای آنها
ج)مشکلات اجرایی و مدیریتی
- عدم مشارکت شهروندان و گروه های ذی نفع در روند تهیه و اجرای طرح
- تبدیل طرح و توسعه شهری به مجموعه ای از ضوابط خشک اداری و رسمی
- عدم توجه کافی به امکانات اجرایی (مالی،فنی و سازمانی)
- عدم استفاده از امکانات مردمی و محلی
لذا با توجه به موارد و مشکلات فوق الذکر، طرح جامع شهر کرمانشاه به عنوان ابزاری برای برنامه ریزی توسعه موزون شهر می باشند که جنبه های سه گانۀ اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را مورد توجه قرار می دهد. اصلاح فرایند تهیه و تصویب و اجرای آن مستلزم این است که ابتدا و مقدم برآن فرایند برنامه ریزی شهری اصلاح شود. در مجموع در زمینه نگرش بر برنامه ریزی جامع باید اصلاحات و راه کارهایی صورت پذیرد.
اصلاح روابط بین سطوح مختلف برنامه ریزی، اصلاح فرایند برنامه ریزی و محتوای طرح جامع و اصلاح سازوکار اجرای پیشنهادات طرح جامع از مهمترین اصلاحات در این حوزه است.
طرح تفصیلی شهر مهمترین ابزار ساماندهی نظام‌مند کالبدی شهر محسوب می‌شود. این طرح در مواجه با نارسایی های کالبدی-فضایی شهر به کار گرفته می‌شود. با وجود سابقه طولانی تهیه و اجرای طرح های تفصیلی ارزیابی میزان تحقق پذیری اهداف و موفقیت آن ها به ندرت انجام شده است.
همان گونه که از آخرین بازنگری طرح تفصیلی شهر کرمانشاه 14 سال گذشته و به عبارتی بازنگری مجدد آن ۶ سال به تعویق افتاده و در نتیجه بازخورد این طرح در نظام برنامه ریزی انعکاس چندانی نداشته است. لذا جهت نیل به یک برنامه ریزی و مدیریت پویا، مستمر، منعطف و مبتنی بر واقعیات طرح های تفصیلی شهری، ارزیابی آن گامی ضروری است.
باید به عنوان طرح فرادست طرح جامع که وظیفه اجرایی شدن اهداف و راهبرد‌های کلان را در مقیاس خرد امکان پذیر می‌کند، پاسخگوی ایده های طرح جامع در زمینه کاربری، شبکه ارتباطی، تراکم، ساخت و ساز، اثر برنامه بر روی حمل و نقل و جا به جایی، اثر برنامه بر جنبه های اجتماعی، تغییرات جمعیتی و کارکرد اقتصادی شهر باشد.
این طرح در عین حال باید دارای انسجام بیرونی و درونی بوده تا با محیط و نظام برنامه ریزی و سازمان های اجرایی مربوطه انطباق پیدا کنند. علاوه بر آن اجرای طرح های تفصیلی بدون مشارکت مردم و منابع مالی مورد نیاز محقق نمی شود.
همچنین با توجه به این امر که شهر کرمانشاه دارای یک میلیون نفر جمعیت می باشد و نهمین شهر کشور است. از نظر وسعت نیز با 10 هزار هکتار وسعت از شهرهای بزرک کشور محسوب می شود. بنابراین توجه به نقش و موقعیت آن در منطقه غرب و نقش فراملی آن در ارتباط با کشور عراق توسعه و ساماندهی حمل و نقل و ترافیک آن ضروری است.
بازبینی طرح مطالعات جامع حمل و نقل ترافیک شهر کرمانشاه به دلیل موضعی دیده شدن مسائل ترافیکی و اجرایی نشدن بعضی از پروژه ها ضروری بوده است. لذا نیاز است که در اسرع وقت طرح جامع ترافیکی شهر با توجه به این امر که طرح جامع ماقبل مربوط به سال 1384 می باشد و عملاً بازنگری خاصی در خصوص آن صورت نگرفته است تهیه گردد.
طرح های جامع و تفصیلی شهرها باید تأمین کننده نیازها و موجب آسایش برای زندگی شهروندان در شرایط فعلی و آینده باشد. قانونگذاران و برنامه ریزان مدیریت شهری، سالهاست که ضرورت تهیه طرح جامع برای هر شهر و طرح تفصیلی مبتنی بر آن طرح جامع را تشخیص داده و تکلیف نموده اند. از آنجایی که شهر یک سیستم فضایی است که عناصر آن نسبت به همدیگر در ارتباط می باشند و به همین دلیل ماهیت سیستمی آن، روابط متقابل بین محیط های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی وجود دارد.
از طرفی هدایت و ساماندهی اجزای مختلف شهر در چهارچوب طرح های جامع شهری انجام می شود. بنابراین کارآیی هر چه بیشتر شهر کرمانشاه متأثر از فرایند برنامه ریزی شهری می باشد و از آنجا که طرح های تفصیلی بر اساس سند بالادستی که طرح جامع نامیده می شود، تهیه و مورد استفاده قرار می گیرد. اما به دلیل اینکه طرح های جامع در بازه زمانی ۲۰ تا ۳۰ سال تکمیل و اجرایی می شود، ممکن است مشخصه های شهر در این بازه زمانی تغییر پیدا کند. بنابراین این طرح ها به طور معمول نیازمند بازنگری است.
بنابراین با رویکرد راهبردی استراتژیک، طرح جامع باید با توجه به شرایط روز تهیه تا کمبودهای موجود در طرح تفصیلی نیز رفع شود. از طرفی بازه زمانی برای بازنگری بر طرح تفصیلی نیز باید کوتاه تر باشد.
لذا می توان طرح های جزئی تری با عنوان «طرح های موضعی و موضوعی» بر اساس طرح های تفصیلی تدوین کرد که با شرایط روز همخوانی بیشتری داشته باشند. این طرح کمک رسان مدیران برای اتخاذ تصمیمات راهبردی در کرمانشاه خواهد بود. همچنین در بازنگری طرح جامع ترافیک بر اساس این اطلاعات می‌توان برنامه مناسبی را در بخش های مختلف حمل و نقل از جمله حمل و نقل درون شهری، شبکه اتوبوسرانی و تقاطع های غیرهم سطح تدوین کرد.
