اصطلاح «گردشگری شبانه»، به مکان و زمانی اشاره دارد که گردشگری در آن رخ می‌دهد. بنابراین این ارتباط گردشگری نه با ماهیت فعالیت‌های گردشگری و انگیزه‌های آن، بلکه با زمانی که این اعمال در آن انجام می‌شوند و حدود مکانی آن‌ها، مطرح می‌شود. علی‌رغم تدوین «طرح جامع منظر شبانه»، در اسناد رسمی و ادبیات دانشگاهی، هنوز تعریف درستی از اصطلاح «گردشگری شبانه» ارائه نشده و تحلیلی از دسته‌بندی انوع گردشگری شبانه از حیث نوع مخاطب، گزینش مکان مناسب و نوع فعالیت در بازۀ زمانی شب صورت نگرفته‌است.
نظرآنلاین: امروزه مدیریت منظر شبانه در شهرها به یک مطالبۀ شهری و مدیریتی تبدیل‌شده و برنامه‌ریزی شبانه و جذابیت شهرها در شب موضوع مهم سیاست‌گذاری شهری است که در قالب موضوعی تخصصی برای آن در برخی شهرهای جهان برنامۀ «طرح جامع منظر شبانه» تهیه شده است چون در دهه‌های اخیر، وضعیت شبِ شهری که از آن به منظر شبانه یاد می‌کنیم، تغییر کرده است.
شب در سیاست‌های شهری که مدت‌ها به‌عنوان یک موقعیت حاشیه‌ای در نظر گرفته می‌شد، اهمیت فزاینده‌ای یافته‌است. توسعۀ گردشگری شبانه به‌عنوان یکی از محورهای توسعۀ گردشگری شهری با تغییرات دامنۀ مکان و زمان فعالیت شهری همراه است. در سال‌های اخیر در کشورهای مختلف مانند فرانسه اقدامات متعددی در سطح محلی و ملی برای برجسته‌کردن بُعد گردشگری شبانه انجام شده‌است. در واقع، شب شهری اکنون با روش‌های متعدد گردشگری مشخص می‌شود و به عنصری جذاب برای طیف گسترده‌ای از جمعیت‌های گردشگر تبدیل شده‌است.
«بهناز امین‌زاده»، مدیر برنامه «طرح جامع شبانۀ تهران» در توضیح برنامه‌های طرح منظر شب، با بيان اينكه رويكرد طرح را براساس نياز جامع شهر تهران تدوين كرده‌اند اذعان می‌دارد که اين طرح نه‌فقط با تكيه بر منظر و ظاهر شهر بلكه براساس حيات شهر نيز تدوين شده است. از همين رو الزامات اجراي اين طرح شامل الزامات اجتماعي و فرهنگي است و همچنين جنبه‌هاي زيبايي بصري از جمله نورپردازي موردتوجه قرار گرفته است. از سوي ديگر الزامات عملكردي نيز به سبب وجود گردشگران در شهرها از ديگر جنبه‌هاي الزام‌آور اين طرح بوده كه موردتوجه قرار گرفته است.
برنامۀ طرح جامع شهر را به فضاهای خُردی همچون خيابان‌ها، ميادين، مراكز فرهنگي، مراكز تفريحي و چندمنظوره تقسيم کرده است. جهت پویایی شهر در شب، شهر را بر اساس پهنه‌های کارکردی (مذهبی، گردشگری، تفریحی) در مناطق 1، 3، 6 و 12 مورد توجه قرار داده و در راستای پویایی پهنه‌های تعریف‌شده، اقتصاد شبانه در هر پهنه را به‌عنوان عامل مهم حیات شبانه مطرح کرده است.
درحالی‌که برنامه‌ای برای تحقق آن ارائه نکرده‌است. اهداف طرح در دو دستۀ کلی «منظر» در قالب کالبد شهر و «حیات شهر» تعریف و بر این مبنا شهر را به پهنه‌های کارکردی تقسیم و برنامه‌های خُردمقیاس و مبتنی‌بر بازدهی اقتصادی برای آن‌ها ارائه شده است.
درحالی‌که منظر می‌تواند خوانش واقع‌گرایی از شهر در بازه‌های زمانی مختلف ارائه دهد، به این وجه از پویایی منظر شهر توجه نشده است. دیدگاه طرح جامع سیستمی از ارزش‌های طراح است که صلاحیت اظهارنظر دربارۀ ابعاد اجتماعی و فرهنگی فضای ادراکی را به خود اختصاص داده است. درحالی‌که حیات شهر وابسته به منظر آن است و امری کالبدمبنا نیست.
در بحث روشنایی شبانۀ شهر، می‌توان با توجه به پهنه‌های کارکردی و معابر، جهت تأمین روشنایی و ارتقاء امنیت در سیاست‌های تفکیکی، روشنایی شهر را در کالبد آن مدیریت کرد. اما در خصوص منظر شبانه، شناخت ویژگی‌های اختصاصی زندگی شبانه و مکانیابی صحیح مدیریت آن‌ها، از اصول مهم و اولیۀ طرح خواهد بود. برخی از فعالیت‌های روز و شب برهم انطباق دارند. اما در شب به‌دلیل محدودترشدن فعالیت‌ها و فضاهای مکث، از نظر ادراکی رابطۀ متمرکزتری بین قلمرو فعالیتی و فضای ادراکی مخاطب نسبت به بازۀ زمانی روز پدید می‌آید.
در شب، تمرکز بیشتری بر فضاهای مکث صورت می‌گیرد و از نقاط عطف پویایی منظر شبانه هستند. در این فضاها روابط صمیمانه‌تر میان انسان و فضای شهر نمود پیدا می‌کند، چون فاکتورهای مداخله‌کنندۀ دیگر محو می‌شوند و انسان با فضای بلافصل در ارتباط قرار می‌گیرد.
این فضا در شب، منظری متفاوت از روز را برای گردشگر به نمایش خواهد گذاشت. منظر شبانه فرصتی را برای تجدیدنظر در کیفیت بصری و ادراکی منظر شهری با ایجاد ارتباط معنایی جدید در قلمرو شبانه ایجاد می‌کند. آنچه در این منظر باید موردتوجه باشد، تاریکی فضا و اقدامات جهت روشنایی نیست بلکه تغییرات ادراکی فضا و تعیین قلمرو فعالیتی و گردشگری شبانه در شب هنگام است.
از این حیث سیاست‌های شهری در منظر شبانه را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: مواردی که بر شهر در شب تأکید دارند و مواردی که زندگی شبانۀ شهر را تحریک می‌کنند. آنچه از اجتماع شبانه یاد می‌شود، از مواردی است که بر شهر در شب تأکید دارد و از شروط لازم برای منظر است.
شرط اقتصاد شبانه از شروط کافی و از عوامل محرک زندگی شبانه خواهد بود. در تحلیل این دو سیاست توجه به این نکته حائز اهمیت است که گستردگی حیات روز و شب شهر از حیث پهنه‌های فعالیت اجتماعی و گردشگری تفاوت دارند. کنش‌های شهر در شب، نشان‌دهندۀ پهنۀ منظر شهری محدودتری نسبت به حیات روز است که دسته‌بندی فضایی گزینش‌شده و متمرکزتری را ارائه می‌دهد. نمی‌توان به تبعیت از طرح جامع شهری، فضاهای شبانه را نیز بر مبنای پهنه‌های کارکردی تقسیم‌بندی و پس از آن با اقدامات تزئینی به دنبال پویایی گردشگری شبانه در شهر بود.
بنابراین گزینش مکان بر اساس هویت آن در فرایند ادراک اجتماعی، ساختارهای مفهومی و کارکردی شهر از اقدامات مهم و راهبردی در پویایی گردشگری شبانۀ شهر خواهد بود. تنها در مکان‌های خاصی از شهر مانند مرکز شهر فعالیت‌های شب و روز برهم انطباق دارند و این مکان نقطۀ عطف برنامه‌های راهبردی منظر شبانه خواهد بود.
انطباق کامل مفهومی-فعالیتی در طول شبانه‌روز به‌عنوان شروط لازم و کافی برای پویایی محیط از نظر جامعۀ مخاطب الزامی است. همچنین حضور مخاطب در مرکز به‌عنوان مکان خاص شهر، برآمده از ساختارهای اجتماعی هستند که با گذشت زمان به‌تبع فعالیت‌های جاری مانند فعالیت‌های اقتصادی توسعه یافته‌اند. براساس استراتژی اقتصاد شبانه، نباید هدف نوآوری فرهنگی و یا فعالیتی در منظر شب در اولویت سیاست‌گذاری قرار بگیرد. شناسایی گروهی از مخاطبان منظر شبانه و تقویت پتانسیل‌های فعالیتی وابسته به گردشگری در قلمرو قابل‌ادراک در شب، خود عامل محرک در پویایی منظر شبانۀ شهر خواهد بود.
طرح جامع منظر شبانه، برنامه‌ای راهبردی محسوب نمی‌شود. تهیۀ برنامه راهبردی منظر شب از الزامات مدیریت شهری است که تاکنون به آن نپرداخته‌اند. در بیان مفاهیم، میان مسئولان ذی‌ربط از نظر فهم و ادراک موضوع، اشتراک مفهومی وجود ندارد. طرح مذکور تمایل دارد تصویر یک شهر غیرپویا در شب را به چالش بکشد و منجر به ظهور و بهبود برخی مناطق شبانه شود. سیاست‌های انتخابی در طرح، به دنبال پویایی شب همانند منظر روز است اما علی‌رغم انطباق پاره‌ای از فعالیت‌های روز و شب، منظر شب مکملی مفهومی از منظر روز است نه همانند آن.
گردشگری شبانه
با نگاهی واقع‌بینانه به مطالعات و اقدامات مدیریت شهری در خصوص منظر شبانه، عدم انسجام اقدامات و مطالعات در حوزۀ مراجع مداخله‌گر و عدم شناخت کامل و درست از این منظر مهم شهری، منشاء برخی اقدامات تحقق‌ناپذیر در حیات شبانۀ شهر خواهد بود. اقدامات و برنامه‌های ارائه‌شده متکی‌بر زیباسازی شهر و زیرمجموعه‌ای از برنامه‌های تزئینی شبانه محسوب می‌شود. برنامه‌هایی که در هدف‌گذاری و مدیریت اقدامات، رویکردی نمایشی و تزئینی داشته و متکی بر ساختار مکانیستی و خطی طرح جامع شهری هستند و اتکایی بر بحث گردشگری شبانه به‌عنوان پویاترین فعالیت شهر در شب ندارد.
برگرفته از مقاله «گردشگری شبانه؛ اقدامی راهبردی یا نمایشی در مدیریت شهری؟» نوشته فرنوش مخلص که در شماره 10 نشریه گردشگری فرهنگ منتشر شده است. برای مشاهده متن کامل این مقاله می توانید اینجا کلیک کنید.
