زمان و مکان در نگارگری ایرانی، قسمت پنجم

در رابطه با ارتباط میان نگارگری و عالم مثال عده‌ای بر این عقیده‌اند كه «فضا در مینیاتور ایرانی در واقع نمودار این فضای ملكوتی [عالم مثال] است واشكال و رنگ‌های آن جلوه‌ای از اشكال و رنگ‌های همین عالم مثالی است» ۴۳.
هنرمند ایرانی بیش از آنكه به عالم مادی توجه داشته باشند به ماوراء آن توجه دارد. «واقعیت به‌طور كلی بر این خالقان تصور (نگارگران) منحصر به آنچه با چشمِ سر و یا با حواس ظاهری دیگر احساس می‌كنیم نیست، بلكه در میان دو قطب مختلف قضیه، یعنی جهان محسوس و جهان معقول مجرد، عالم دیگری كه ملكوت عالم جسمانی می‌باشد، قرار دارد. […] همانند آنچه به هنگام خواب با آن پیوستگی پیدا میكنیم تعبیر شده است.»۴۴
گفته می‌شود كه «اصل عدم واقع‌گرایی»۴۵ در عالم مثال حكم فرما است. براساس این آگاهی بود كه نگارگر ایرانی هرگز در پی بازنمایی طبیعت نبوده است. استفاده از رنگ‌های غیر واقعی نسبت به طبیعت اشیاء از روش‌هایی است كه به غیر از تغییر در فرم و طراحی اشیاء به هنرمند كمك می‌كند، ذات مواد را مطابق با حس خیال خود از عالم مثال هر چه بیشتر برای بیننده آشكار كند. «عالم تفكر انگیز بودن، درون گرایی، عامل هم‌زمانی، پراكندگی نور در سراسر اثر و تركیب مارپیچی» ۴۶. از دیگر ویژگی‌های این عالم هستند. عالم مثال، عالمی نیست كه با چشم سرقابل رؤیت باشد. به عقیدۀ هانری كوربن، تنها خیال انسان است كه قدرت ورود به این دنیا را دارد. «عضوی كه به ادراك آن نایل می‌شود، خیال فعال است» ۴۷. نگارگران نیز به خوبی از خیال خود سود جسته و این نگاه را به صورت سنتی در مكتب نقاشی ما درآوردند. «نگارگران ایرانی یا خود صوفی و عارف بوده و یا زمینۀ فكری شان از طریق الفت با شعر و ادب فارسی به حكمت كهن ایرانی و عرفای اسلامی پیوسته بود» ۴۸.
این نوع دیدگاهِ خاص نسبت به عالم مثال در ایران باستان نیز وجود داشته است، «مرتبۀ عالم مثال و مقام آن […] (كه) در ایران باستان نیز به آن اعتقاد داشته‌اند» ۴۹. شاید دلیل غرابت خاصی كه بین نقاشی در ایران قبل از اسلام و بعد از اسلام مشاهده می‌شود نیز همین بوده باشد. استفاده از رنگ‌های تخت، عدم‌تمایل به طبیعت‌پردازی و نیز نبود نور موضعی، از ویژگی‌هایی هستند كه در نقاشی‌های هر دو دوره دیده می‌شوند.