در طی سال های اخیر، اجرای طرح های توسعه حرم ها و مناظر مذهبی در ایران با بحث های فراوانی همراه بوده است. این طرح ها که معمولا با تخریب گسترده بافت های تاریخی پیرامونی این حرم ها همراه است، معمولا با انتقادهای فراوانی رو به رو می شود. در آخرین مورد از این طرح ها، می توان به طرح توسعه حرم های شاهچراغ و سید علاءالدین حسین در شیراز تحت عنوان طرح بین الحرمین اشاره نمود که خالی از جنجال نبوده است.
در این طرح برای توسعه و متصل نمودن این دو حرم در شهر شیراز، چیزی در حدود 200 خانه تاریخی احتمالا با تخریب مواجه خواهند شد (تصویر1). با توجه به انتقادات مطرح شده در این باره، حال این سوال به ذهن متبادر می شود که چرا اساسا مناظر مذهبی ما در حال حجیم شدن هستند؟
در پاسخ به این سوال، شاید بتوان این گونه جواب داد با توجه به رشد جمعیت، این نیاز وجود دارد که حرم های مذهبی برای پاسخ گویی به حضور بیشتر جمعیت توسعه پیدا کنند. با این حال با بررسی لایه های پنهان و اهداف نهان این طرح ها می توان به پاسخ هایی دیگر رسید.
اساسا مقبره سازی در سرزمین ایران سنتی دیرینه بوده است که پیش از اسلام نیز می توان نشانه هایی از آن را مشاهده نمود. با این حال تا پیش از اسلام حرم ها و مقابر مذهبی در ایران با نوعی سادگی و عدم پیرایش و بزرگ نمایی همراه بوده اند. در پس از اسلام حرم سازی و مقبره سازی در ایران با همان رویه ادامه می یابد. اما از دوره آل بویه که ادعای شیعه گری داشتند، حرم های مذهبی آغاز به رشد و توسعه می کنند. از این زمان به بعد، به نظر می رسد که توسعه حرم ها و مناظر مذهبی به بخشی از شیوه و سنت شیعه گری در ایران بدل می شود.
تاثیر شیعه گری بر توسعه مناظر مذهبی
به عبارت دیگر هر زمان که شیعه گری در ایران مورد توجه قرار می گیرد این سنت در مرکز توجه قرار می گیرد و حرم ها فرایند توسعه ای را طی می کنند. به عنوان مثال در دوران پهلوی دوم که خود را شاه شیعه می نامید این سنت مورد توجه قرار می گیرد و حرم امام رضا دچار توسعه می شود. در دوران پس از انقلاب نیز که شیعه گری در زمام کار است این سنت با شدت و حدت بیشتری دنبال می شود و به همین دلیل حرم ها نه تنها در درون ایران بلکه در خارج از مرزها نیز توسعه می یابند.
با این حال سنت شیعه گری مذکور به نظر می رسد که امروزه با نوعی نمایش قدرت سیاسی و اقتصادی نیز در کشور همراه شده است. به عبارت دیگر در این زمان به دلیل رقابت های سیاسی با دولت های سنی منطقه، به خصوص عربستان، توسعه حرم ها و مقابر شیعه، به وسیله ای برای نمایش قدرت سیاسی دولت ایران بدل شده است که در این نمایش قدرت، حرم های حجیم شده و توسعه یافته شیعی در برابر حرم های مذهبی و مقدس عربستان قرار می گیرند.
آنچه که مشخص است حجیم سازی حرم ها و مقابر مذهبی در کشور را بایستی با مجموعه ای از عوامل اعتقادی و سیاسی مرتبط دانست. نکته مهمی که در ارتباط با حجیم سازی حرم ها می تواند مورد توجه قرار گیرد این واقعیت است که در برخی از موارد اساسا این نیاز به حجیم سازی احساس نمی شود. به عبارت دیگر جمعیت مراجعه کننده به آن حرم مذهبی اساسا در حدی نیست که چنین توسعه شگرفی مورد توجه قرار گیرد. این موضوع در حقیقت نشان دهنده تسلط جنبه های اعتقادی و سیاسی بر مسائل مدیریتی و برنامه ریزی در ارتباط با این پروژه هاست.
