طراحی تاب آوری رودخانه های شهری
رویکرد نوین تاب آوری چگونه می تواند محیط آشوبناک رودهای شهر تهران را به محیطی پایدار و سازگار با محیط تبدیل سازد؟
معماری منظر در دهه اخیر، به واسطه تغییرات اقلیمی و مداخلات تک بعدی دولت ها با چالش های متعددی رو به رو شده است. این چالش ها در ابعاد مختلفی نظیر اکولوژی، اجتماعی، اقتصادی و… برآمده از اختلالات محیطی یا مداخلات اجتماعی بوده اند که تهدیدی برای زیرساخت های شهری و منظر به شمار می آیند.
در این دوره، رودخانه ها به عنوان یکی از مؤلفه های طبیعی شهری با آشوب ها و اختلالات محیطی متعددی رو به رو هستند و با توجه به نوع استفاده از این فضا های طبیعی و عدم طراحی و برنامه ریزی صحیح این فضا ها، کاربری آنان از فضایی جهت لمس و نظر به طبیعت به کانال های کنترل و جذب سیلاب بدل شده اند.
بنابراین، روز به روز این مکان های طبیعی به سمت اضمحلال محیطی پیش رفته اند و نقش کمرنگی در معادلات شهری تهران پیدا کرده اند. همچنین به تبع آن کیفیت زندگی شهروندان را تنزل داده اند. می توان اذعان نمود که تغییر کاربری و تبدیل مسیر های طبیعی رود ها به مسیر های بتنی کنترل سیلاب و همچنین رعایت نکردن حریم رود ها، پوشش گیاهی ضعیف، میزان بارش بسیار زیاد، وجود شیب های تند و زمین های پست و سیل گیر و عوارضی که موجب تشدید مخاطرات محیطی گردیدند، خود باعث افزایش آسیب پذیری این مؤلفه طبیعی شده اند.
بنابراین می توان عنوان نمود، مجموعه ساختار هایی مانند دیواره ساحلی، سد ها و کانال سازی که جهت ایمنی در مقابل سیل احداث شده اند، به جایِ اجازه دادن به رودخانه جهت طی روند طبیعی خود، موجب ایجاد شرایط بحرانی در زمان وقوع سیل گردیده اند. همچنین مجموعه عوامل محیطی نظیر شکل کشیده حوزه ای رود ها، نابودی پوشش گیاهی، توسعه و گسترش مناطق شهری و عوامل هیدرولوژیکی از قبیل کاهش میزان نفوذ پذیری در این حوزه و به تبع آن افزایش ارتفاع رواناب ها و دِبی آب در این رود ها، خطر بروز سیلاب شهری را افزایش داده است.
در این میان از سیاست های دولت می توان به طرح جامع 1347 و 1369 اشاره نمود که با نگاه تک بعدی، صلب و مهندسی، ارزش این دالان طبیعی را تا سطح مسیل و کانال دفع سیلاب تراس بندی شده تنزل داده است. اما برخلاف طرح های جامع مذکور، در طرح جامع سال 1385 همگام با تغییرات جهانی، به ارزش های طبیعی رود های شهری در جهت ارتقای مناظر شهری محوری و ایجاد فضاهای تفریحی جذاب و باطراوت در حاشیه این جریان های سطحی توجه شده است تا در این راستا بتوان رویکردی سازگار براساس شرایط رود در مواقع بحران اتخاذ نمود.
اما با وجود این برنامه ها و طراحی ها، این رود ها در برابر خطر سیل آسیب پذیر هستند و علاوه بر خطر سیلاب، مؤلفه های زیست محیطی و اکولوژی آن ها رو به نابودی است. سیل های متعدد سال های 1366، 1377 و فروردین ماه 1398، گواه این مدعا ست که سیل به عنوان یک آشوب، رود های شهر تهران را تهدید می نماید و بیانگر عدم کفایت طرح سازه ای و عمرانی جهت مدیریت سیلاب بوده است.
حال در دهه های اخیر، مفهوم نوین تاب آوری در راستای کاهش اختلالات محیطی به عنوان فهم جدیدی از ارتباط انسان با محیط در فضاهای منظرین شهری مورد توجه واقع شده‌‌است که می توان باز آفرینی و بازیابی محیط های آشوبناک را از اهداف این رویکرد برشمرد. تاب‌آوری با توجه به پیشرفت چشمگیر خطرات نوظهور در سطح جهانی، دیدگاه غالب را از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری به افزایش مقاومت در برابر بلایا، تغییر داده است.
بنابراین به نظر می رسد، این نظریه می تواند کمک شایانی در راستای کاهش خطر سیل و بازیابی اکوسیستم های طبیعی رود ها نماید و به ابعاد مختلف محیطی و اجتماعی اعم از پتانسیل های اکولوژیکی، بومی، تاریخی و فرهنگی توجه داشته باشد و برنامه ریزی و طراحی منظر رودخانه های شهری تهران را به سوی یک برنامه جامع سوق دهد. در نتیجه با تکیه بر هفت شاخص افزونگی، تنوع، استحکام، ارتباط یا اتصال، یادگیری، خود سازماندهی و تغییر پذیری و استراتژی های مستخرج از تفکر تاب آوری، می توان به ارائۀ راهبرد هایی جهت مدیریت و برنامه ریزی رود های شهری تهران پرداخت:
- شاخص «افزونگی» در این سیستم، به تعدد مؤلفه ها و زیر سیستم های رود های شهری اشاره دارد.
- شاخص «تنوع» به ایجاد فضا های چندعملکردی، طراحی براساس دِبی آب در فصول مختلف سال، طراحی فضا های متعدد اعم از نظرگاه، پل ها و مسیر های ارتباطی و همچنین تنوع باغات و زمین های کشاورزی می پردازد.
- شاخص «استحکام» به افزایش قدرت و توانایی مؤلفه ها و زیر سیستم های رود اشاره دارد که این شاخص به حفظ ساختار سیستم در لحظات ابتدایی وقوع آشوب کمک شایانی می نماید.
- شاخص «اتصال یا ارتباط»، تأکید بیشتر بر افزایش ارتباط میان تمامی مؤلفه های طراحی که شامل افزایش سطح دسترسی، ارتباطات فضاهای ایستای جمعی و پویای حرکتی و طراحی فضاهای جمعی، ایستا و ترکیب با مسیر های پویای حرکتی دارد.
- شاخص «یاد گیری» در سیستم تاب آور که باعث افزایش آگاهی مردم بومی و متخصصین از رفتار رود در فصول مختلف و ویژگی های نهان آن خواهد شد.
- شاخص «خود سازماندهی» در رود های تهران به خود سازماندهی منابع زیستی و اجتماعی اشاره دارد.
- و در آخر، شاخص «تغییر پذیری» در سیستم تاب آور، کمک شایانی به بقای سیستم بعد از آشوب می نماید که این شاخص با ایجاد مسیر های متعدد، سیستم را وارد فاز جدیدی می کند که بعد از آشوب سیل همچنان پایدار باقی ماند.
