تیرماه، آغاز فصل پاییز

در تاجیکستان که بودم مردم به فصل پاییز، تیره ماه می‌گفتند؛ درحالی‌که در تقویم ما تیر، ماه اول از تابستان است. حتم داشتم ملتی اسمی را به اشتباه در حافظه تاریخی خود نگاه نمی‌دارند اما از هرکس علت آنکه چرا پاییز تیره ماه است را می‌پرسیدم، پاسخ‌های بی‌ربط می‌شنیدم تا شک کردم که شاید تاجیکان خطا می‌کنند. چندی پیش جشن‌های ایران باستان و اساطیر آن و تقویم را در حال کاوش بودم که دریافتم نه تاجیکان خطا نکرده‌اند! پاییز همان تیر است.

و اما علتش …

در تقویم قدیم ایران، سال با آغاز تابستان شروع می‌شده است؛ اگر فروردین را در آغاز تابستان بنگریم، تیر به آغاز پاییز و فصل باران می‌افتد که با اساطیر مرتبط با تیشتر مناسبت دارد. تیر یا تیشتر، ایزد باران است و با آغاز پاییز، فصل باران در ایران و آسیای میانه شروع می‌شود. با این حساب مهر به اول زمستان می‌افتد که آغاز برآمدن و باز زادن خورشید است و شب یلدا، شب تولد مهر است، دی ماه نیز به آغاز بهار می‌افتد. اگر توجه کنیم که دی یا بنا به تلفظ قدیم آن «دذو» به معنی آفریننده است با رویش گیاهان و زادن یا بارداری جانوران مناسبت دارد.