فرضیه
اندیشه و نگاه آیینی در مذهب بودایی موجب وابستگی این مذهب به عناصر مادی از قبیل بو، صدا، تزیینات و فرم خاص معماری شده. معماری فضاهای آن براساس سمبل‌ها و نمادین است و در نتیجه میان اولین معابد آن (جوخونگ در لهاسا ـ‌۷ق م) و معابد اخیر آن در پکن پیشرفت چندانی ملاحضه نمی‌کنیم. از طرف دیگر، فرم ایجاد شده‌ی معابد اندیشه‌ی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در ساخت بینش آنها نسبت به دین بودا نقش مهمی را بازی می‌کند.
ضرورت موضوع:بابررسی اجمالی تعالیم بودا و در نظر داشتن فاصله زمانی که بین ساخت اولین معابد و زمان ظهور بودا وجود دارد، متوجه می‌شویم که اولین معابد براساس الگویی ساخته شده‌اند که برآمده از تفسیر اندیشه‌ی بودا در چند قرن بعد از او شکل گرفته. یعنی در این فاصله زمانی تصویری از بودا ایجاد شده که در این معماری تبلور می‌شود و این معماری تفسیر از دین را برای مردم بعدی ایجاد می‌کند. که این تفسیر لزوماً با تمامی تعالیم بودا هماهنگی ندارد. از تأثیرات آیین بر معماری معابد می‌توان به پیچیدگی، داشتن خود فضاها، تزیینات زیاد، تاریکی و در نهایت عدم شفافیت فضاها اشاره کرد که این‌ها شاید ناشی از این باشد که بودا اساساً دین آیینی رمزآلود و هم انگیزی است که با ایجاد چنین فضاهای با صداهای مبهم و بوهای مخصوص می تواند انسان را مقهور خود کرده تا دین را بپذیرد. از دیگر ویژگی‌های معماری برآمده از نگاه آیینی، وجود آکس در معابد است ک هموجب بالا و پایین داادن به فضا می‌شود. الزام به رعایت حرکت جهت‌دار (ساعتگرد) نیز برآمده از نگاه آیینی بودا است. از تأثیرات دیگر آیین ای ن است که معابد بودایی به طور کامل با فضای بیرون قطع ارتباط نموده و دنیایی جداگانه و رمز آلود در داخل می‌سازند. و اما از طرف دیگر دیدن این فضاهای و هم انگیز، تاریک، شنیدن صداهای ناشناس، مجسمه‌های مقدس که دورتا دور فضا چیده شده‌اند، همگی بر تداوم روحیه آیینی مؤثر است. فردی که وارد معبد می‌شود و جایگاه بودا در بالا و جایگاه مانک ها در وسط و جهت طواف را که از چپ به راست ابتدا به دور جایگاه این گروه برتر و سپس به دور بودا و در نهایت به دور این گروه است را مشاهده می‌‌کند، نمی‌تواند تفسیر غیر طبقاتی از دین داشته و خود را برابر و همسطح مانک‌ها ببیند. جایگاه بودا در معابد و تزیینات زیاد، بودا را از مقام پیامبری به مقام خدایی رسانده است و اجباری بودن حرکت جهت دار در معبد نگاه جهت‌دار در این آیین را تقویت می‌نماید.
نتیجه احتمالی
نگاه آیینی بر خلاف نگاه عقلی، فضاهای ساده‌ای بر اساس سمبل‌ها ایجاد کرده که پیشرفتی در آنها به وجود نمی‌آید و تغییرات چندانی در آنها مشاهده نمی‌شود، از طرف دیگر این معماری سمبلیم بر رشد جریان سمبلیستی و ضد عقلی بودا و تقویت روحیه آیینی آن مؤثر است و شاید بتوان بخشی از انحراف دین بودایی را به معماری نسبت داد.
کلید واژه: نگاه آیینی، معماری معابد بودایی، مذهب بودایی.

 

*این مقاله برگرفته از سفر علمی پژوهشکده نظر به چین در تابستان ۱۳۸۹ است.