جای خالی زیرساخت‌های منظرین در اسناد توسعه شهری

نظر به رشد سریع شهرنشینی امروز،‌ جامعه جهانی به شدت نیازمند راه‌حل‌های جدید برنامه‌ریزی شهری است. با وجود تلاش‌های بسیاری از پروژه‌های عمران و توسعه در کاهش صدمات اکولوژیکی‌شان، همچنان اعمال سهم اکوسیستم طبیعی شهری در کیفیت زندگی شهروندان با توجه به فشار ناشی از توسعۀ روزافزون،‌ دشوار می‌نماید. سیاست‌گذاری‌های اشتباه، برنامه‌ریزی‌های ناکارآمد و ‌نادیده گرفتن جنبه‌های محیطی سبب تخریب محیطی بشر به جای توسعه شهری پایدار شده است (Un-Habitat, 2011)‌.

امروزه هیچ‌گونه توازن یا تعادلی از نظر سطح اراضی باز و سبز ساخته شده بین شبکه‌های شهری و الگوهای طبیعی منظر مشاهده نمی‌شود و شبکه‌های شهری در حال مسلط‌شدن بر ساختارهای آسیب‌پذیر اکولوژیکی منظر هستند. نوشتار پیش رو شرح حال و نقدی بر شرایط امروز برنامه ریزی توسعه شهری در ایران است.

حرکت‌های جهانی

طرح‌های توسعه شهری، به مقولات و موضوعات مختلف در حوزه محیط‌های انسان‌ساخت می‌پردازند و از طریق اسناد توسعه شهری، آن‌ها را هدایت و مدیریت می‌نمایند. این طرح‌ها، در مسیر تكاملی خود، نشانگر سیر تكامل اندیشه‌ای به سمت توسعه پایدار هستند. مفهوم منظر در برنامه‌ریزی شهری نیز، یكی از مقولاتی است كه در طول دوره‌های مختلف تهیه طرح‌های توسعه شهری با پیشرفت تدریجی دانش منظر، دچار تحول شده و در جهت پایداری مناظر، تكامل یافته است. کاربرد دانش اکولوژی در طراحی و برنامه‌ریزی منظر نیز در راستای مباحث پایداری، از دهه ۱۹۶۰ رواج یافت تا آن جا که در دهه ۱۹۹۰ رسماً در علم منظر مورد پذیرش قرار گرفت و با ورود علم اکولوژی در معماری منظر، مفهوم اکولوژی منظر مطرح گردید. فلسفه اساسی در رویکرد اکولوژی منظر، مطالعه منظر به مثابه یک کلیت است. در دهه‌های اخیر مباحث اکولوژی منظر در سیاست‌های برنامه‌ریزی شهری بازتاب فزاینده‌ای داشته است. زبان فضایی^[1] ساده اکولوژی منظر ارتباطی روان میان تصمیم‌گیران، متخصصان و دانشمندان حوزه‌های تخصصی گوناگون فراهم می‌آورد و با تمرکز بر مقیاس انسانی،‌ مستقیما قابل اجراست (Forman, 2008:17). این ارتباط در محیط‌های شهری می‌تواند به ارائۀ عملکردهای اجتماعی، فرهنگی و زیبایی‌شناسی در قالب اتصال مردم و طبیعت و اتصال داخل و حومۀ شهر منجر شود (Jongman, 2011).

شرایط ایران

در دوران پس از جنگ ایران و عراق، شرایط خاص کشور سبب وضع قوانینی جهت جبران سریع خسارت‌های مالی ناشی از جنگ و بازسازی مراکز اقتصادی گردید؛ که از آن جمله می‌توان به انبوه ساخت‌و‌سازهای بدون مطالعه و اعطای امتیازات گوناگون دولتی به افراد سرمایه‌گذار اشاره ‌کرد. اما چیزی که در این میان از اذهان پنهان ماند، محیط زیست، معماری و هنر بود. چراکه تمامی‌حواس به محصول نهایی توسعه و تأمین بازار داخلی و یا فروش آن در بازار بین‌المللی بود و آمار و ارقام سازمان‌های ذی‌ربط حول این محور می‌گردید. محدودکردن طراحان و سازندگان با نقشه‌های از پیش طراحی‌شده و خواست کارفرمایان جهت کاهش هزینه‌های اجرا، باعث شد که عملاً امروز با مناظری از هم گسیخته روبرو باشیم. حال راه‌حل برخورد با چنین پدیده‌ای را در کجا می‌بایست جستجو کرد؟ در یک مقیاس، اصلاح اسناد برنامه‌ریزی توسعه می‌تواند بسیار مؤثر باشد. به نحوی که شرح خدمات عملیاتی آن منظر و محیط زیست را در برگیرد. امروزه در طرح‌های توسعه شهری ردپای محیط زیست شهری تنها معطوف به یک مفهوم است و در عمل کاری از پیش نبرده و با این اوصاف نخواهد برد. در این میان مفهوم منظر به عنوان یک دانش نیز مطرح نشده است،‌ درحالی که با توجه به ظرفیت آن می‌تواند پاسخگوی مشکلات بسیاری در جهت توسعه پایدار شهری باشد.

هدف معمار منظر پاسخگویی به نیازهای انسان در تعامل با محیط است. معمار منظر با ورود به این حوزه می‌تواند ضمن در نظر گرفتن نیازهای اکولوژیكی، در فصل مشترک تخصص معماری منظر و محیط زیست، پاسخگوی نیازهای مغفول کاربران مستقیم و غیرمستقیم مناظر حاصل از پروژه‌های عمرانی باشد. مطالعه طیف وسیعی از موضوعات برای کسب مهارت‌های کار میان رشته‌ای مهم‌ترین وظیفه طراح منظر است. چنین رویکرد جامع و کل‌نگری، با رعایت خصوصیات و حساسیت‌های منظر و ظرفیت برد محیط بهترین راه حصول تعادل بین زیبایی و کارایی محیط است. طراح منظر پلی بین دنیای علم و هنر ایجاد کرده و تحلیل را با خلاقیت پیوند می‌دهد.

نتیجه‌گیری

فقدان تعریف مشخص و واضح از جایگاه «منظر» و «مؤلفه‌های موثر» آن در اسناد توسعه شهری ایران و همچنین در میان جامعه متخصصین مرتبط با محیط، سبب سردرگمی‌متخصصان این حوزه و ناتوانی آن‌ها در برخورد با آشفتگی‌های محیط و منظر شده است.  همچنین عدم تعریف مشخص از شرح خدمات منظر در برنامه‌ریزی شهری پایدار در ایران به موازات اجرای طرح‌های جامع شهری، ضعف بسیار بزرگی است که نیازمند ورود متخصصین منظر به این حوزه و ارتقا ادبیات موجود است.  «برنامه ریزی منظر» به معنی یک اقدام مترقی در راستای بهبود، ترمیم و خلق مناظر مطرح می‌شود. مناظر همواره در حال تغییرند و به این تغییرات چه در فرآیندهای طبیعی و چه در عملکردهای انسانی ادامه می‌دهند. در حقیقت، هدف، مدیریت تغییرات آینده در مسیری است که کیفیت و تنوع گسترده مناظر میراث گذشتگان را به رسمیت بشناسد و در مقابل تماشای زوال آن‌ها به دنبال حفاظت و حتی بهبود این تنوع و کیفیت باشد. برنامه‌ریزی و طراحی منظر شهری یک مسئولیت چندوجهی است که منظر را در مقیاس‌های مختلف در برمی‌گیرد و نیازمند فهم حوزه‌های بسیاری از دانش و بازه گسترده‌ای از مهارت‌های حرفه‌ای است.

منابع

• Forman, R.T.T., 2008. Urban Regions Ecology and Planning Beyond the City. Cambridge University Press.
• Jongman, R.H.G., Bouwma, I.M., Griffioen, A., Jones-Wlters, L., Van Doorn, A.M., 2011. The Pan European Ecological Network: PEEN. Land Ecol 26, 311–
• UN-Habitat, 2011. Urban World – Waiting for a solution. Retrieved from http://www.unhabitat.org/pms.

^[1] . Spatial