نقدی بر طرح توسعه دانشگاه تهران از منظر دیپلماسی شهری

دانشگاه تهران به قصد توسعه و ساماندهی در طی سال های اخیر اقدام به تملک زمین های اطراف دانشگاه به صورت تدریجی کرده است. طرحی که با نام شهر دانش قصد تاسیس شرکت های دانش بنیان و کارآفرینی دارد. سابقه این طرح به بیش از یک دهه پیش برمی گردد اما در طی چند سال به علت کمبود منابع مالی مسکوت مانده بود و دوباره از سال 1394 با تعیین اهداف و ایده های جدید با نام طرح شهر دانش، دانشگاه کارآفرین، سبز و هوشمند احیا شد. در سال 1396 روابط عمومی دانشگاه در اطلاعیه ای از تصویب نهایی نقشه طرح توسط هیئت امنای این دانشگاه خبر داد.¹

مسائل متعددی همچون اهمیت دانشگاه تهران به عنوان یکی از دانشگاه های برجسته کشور، موقعیت قرارگیری آن در مرکز شهر تهران و نقشی که در تحول بافت شهری ایفا می کند، اجرای این طرح را با پیچیدگی هایی همراه کرده است و از جنبه های متعددی می توان به بررسی آن پرداخت. اما در این نوشتار از منظر دیپلماسی شهری به نقد آن پرداخته شده است. سوال اصلی اینجاست که از دیدگاه دیپلماسی شهری این طرح توجیه پذیر است؟ دیپلماسی شهری با اعمال سیاست هایی در نظام شهر به دنبال جهانی شدن و پیدا کردن جایگاه و ایجاد روابط در دنیای بین الملل است. ابعاد مختلف مرتبط با دیپلماسی شهری شامل: امنیت، توسعه، اقتصاد، فرهنگ، ارتباطات و ارائه است که باعث چندلایگی در مفهوم آن می شود.³ توسعه یکی از چندین ابزار رسیدن به جایگاه خاص در دیپلماسی شهری است. فضاهای شهری به سبب پویایی که در ذات خود دارند نیازمند تغییر، توسعه و همگام شدن با پیشرفت های جهانی هستند. دانشگاه تهران به عنوان یکی از قطب های علمی کشور که دارای پیشینه باهویتی است، خود را موظف به همگامی در توسعه جهانی می داند و طرحی را در قالب شهر دانش مطرح می کند که در اهداف آن چشم اندازهای قابل قبولی ارائه شده است. اما این تنها بعد مسئله دیپلماسی شهری نیست.

سید احمد محیط طباطبایی، عضو شورای فنی اداره کل میراث فرهنگی در نشست گالری نظرگاه در خصوص طرح توسعه دانشگاه تهران اشاره می کند: “وقتی که ارزش ها و مزیت هایی در یک محله شکل می گیرد، وظیفه مدیریت شهری این است که آنها را شناخته و مانند یک باغبان به  حفاظت از آنها بپردازد، تا این باغ بتواند به زندگی خود ادامه حیات بدهد و روند زندگی آن رو به جلو ادامه و توسعه پیدا کند، توسعه به مفهوم کیفی و نه کمی.”² فضای شهری باید پویا و پذیرنده تغییر و توسعه باشد، اما تغییری که هویت و معنای جدید را به لایه های قبلی می افزاید و نه از بین برنده هویت موجود باشد. بنابراین چگونگی توسعه دارای اهمیت فراوانی است که در طرح توسعه دانشگاه تهران مورد سهل انگاری قرار گرفته است.

یکی دیگر از وجوه این مسئله مکان قرار گرفتن دانشگاه تهران در شهر است. این دانشگاه در مرکز شهر تهران قرار گرفته و یک ضلع آن در مجاورت خیابان انقلاب است، خیابانی که در منظر شهر تهران نقش و جایگاه خاصی دارد. چه به لحاظ وجه علمی آن که دانشگاه تهران و مراکز چاپ و نشر و فروش کتاب در آن قرار گرفته است. چه به لحاظ تعاملات اجتماعی که بطور عمده توسط جامعه دانشگاهی و دانشجویی در آن جریان دارد. و چه به لحاظ بعد سیاسی آن که در طی چندین دهه فعالیت های سیاسی در آن شکل گرفته است. در نشست گالری نظرگاه، سید امیر منصوری عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در این رابطه اشاره می کند: “آنچه عامل مرکزشدن این محدوده است زندگی اجتماعی است، ما باید توجه کنیم بارزترین واژه بعد از انقلاب که خود کلمه انقلاب است بر این خیابان گذاشته شد و این یعنی مکانی که مهم‌ترین حادثه اجتماعی تاریخ معاصر در آن رخ داده توسط جامعه برای مرکز شدن انتخاب شده است. مرکز شهر تعیین کردنی نیست بلکه شناختنی است.” ² علاوه بر اینکه پیش از انقلاب، این خیابان محلی برای تظاهرات مردم بود و پس از انقلاب نیز نام انقلاب بر آن گذاشته شد، راهپیمایی های 22 بهمن هر ساله در سالگرد انقلاب از این خیابان به سمت میدان آزادی انجام می شود. در طی سال های بعد از انقلاب نیز جنبش های سیاسی و مطالبات مردم در این مکان انجام شده است. بنابراین یک هویت سیاسی-اجتماعی کاملا مشخص برای خود پیدا کرده است که نه تنها در سطح شهر تهران بلکه در بعد ملی گسترش پیدا کرده است.

دکتر منصوری در ادامه اضافه می کند: “اینکه امروز مردم، خیابان انقلاب را برای تظاهرات و بیان مطالبات خود انتخاب می‌کنند به این معناست که قدرت و حاکمیت را آنجا می‌دانند، در چنین پهنه‌ای که از نظر سازمان فضایی شهر یک پهنۀ یگانه و قلب شهر است در اثر یک بی‌مبالاتی، بدون رعایت ترتیب‌های قانونی و فرهنگی یک عده‌ای تصمیم به توسعۀ غیرمنطقی و بی‌توجه به کارکرد دانشگاه تهران گرفتند و توسط روابطی که داشتند، توانستند مصوبه‌ای برای تخریب این مکان بگیرند.” ² بازتاب فعالیت های سیاسی مردم ایران در مرکز تهران طی سال ها از رسانه های مختلف در ابعاد بین المللی صورت گرفته است. بنابراین هویت این منطقه نه تنها برای ایرانیان بلکه در سطح بین الملل به عنوان مکانی دارای ارزش و هویت تعریف شده است. از طرف دیگر یکی از مظاهر دیپلماسی شهری، تعیین و تثبیت و ارائه فضایی با هویت بین المللی است. خیابان انقلاب و محله دانشگاه تهران این هویت را در طی چندین سال و با خرد جمعی پیدا کرده است.

حال باید دید در دیپلماسی شهر تهران هر یک از این وجوه در کدام سطح قرار می گیرد؟ توسعه دانشگاه تهران و ایجاد شهر دانش و شرکت های دانش بنیان گامی در راستای جهانی شدن و دیپلماسی شهری است. اما از طرفی مکان قرارگیری دانشگاه تهران باعث شده که رسالت بزرگتری بر گردن این دانشگاه نهاده شود؛ رسالت حفظ هویت منطقه و یکپارچگی بافت پیرامونی آن که با تملک زمین های اطراف دانشگاه در قالب اجرای این طرح در تعارض است. نکته قابل توجه این است که باید دید چه چیز را فدای چیز دیگری می کنیم؟ آیا هنگامی که طرح توسعه دانشگاه تهران با تملک زمین های اطراف که دارای کاربری های متنوع شهری هستند، باعث نابودی بافت آن منطقه و خالی شدن آن از سکنه و به طبع آن رنگ باختن فعالیت های اجتماعی و سیاسی آن منطقه می شود، اجرای آن توجیه دارد؟ دستیابی به هدفی که در ذات خود ارزشمند است، ولی در قبال از دست دادن ارزش بزرگتری که در این مکان از قبل وجود داشته حاصل می شود، توجیه پذیری این طرح را با شک و تردید مواجه می کند. چه تضمینی وجود دارد که پس از استقرار شرکت های دانش بنیان در گستره وسیعی از آن منطقه و خالی شدن از زندگی شهری، فعالیت های دیگر به روند گذشته خود ادامه دهند. فضاهای شهری، سازمان های درهم تنیده ای از فعالیت و تعاملات مردم با محیط زیست است، چه بسا با جدا کردن یک بخش از این سازمان، دیگر بخش های آن هم انسجام خود را از دست داده و به یکباره فرو می ریزد. از منظر دیپلماسی شهری، محله دانشگاه تهران سهم خود را در شکل گیری یک فضای شهری موثر در ابعاد اقتصاد، فرهنگ، ارتباطات و ارائه آن فضا در سطح بین الملل ایفا کرده است. بنابراین نباید به دست آوردن ارزش های جدید همچون شهر دانش و شرکت های دانش بنیان در قالب توسعه که تنها یک بعد از دیپلماسی شهری است، به قیمت نابودی ارزش های با هویت و با سابقه طولانی تر آن منطقه تمام شود.

فهرست منابع

1. اخبار دانشگاه تهران؛ شفاف سازی دانشگاه تهران درباره طرح شهر دانش، 22 خرداد 1397.https://ut.ac.ir/fa/news/5805/
2. پایگاه خبری-تحلیلی پژوهشکده نظر، 20 مرداد 1398. https://nazaronline.ir/4613/
3. Pluijm, Rogier van der. (2007). City Diplomacy: The expanding role of cities in international politics. The Hague, Netherlands Institute of International Relations Clingendael. Clingendael diplomacy papers No. 10.