معماری سیاسی مجلس
چه ارزیابی از وجه نمادین ساختمان مجلس شورای اسلامی می توان ارائه داد؟. با توجه به ساختار سیاسی جمهوری اسلامی ایران، مجلس شورای اسلامی یکی از ارکان اصلی نظام سیاسی کشور محسوب می شود و ساختمان آن با توجه به کارکرد، یکی از مهم ترین ابنیة سیاسی-اجتماعی معاصر ایران به شمار می رود.
طرح این ساختمان که از دهه 1350 شمسی بارها مورد بازبینی قرار گرفته بود، پس از تحول های فرمی متعدد سرانجام در سال 1383 با طرح شرکت مهندسین مشاور پل میر رونمایی شد1 و به عنوان نمادی از تعامل اراده مردم و حاکمیت به جامعه معاصر عرضه شد.
تحلیل این بنا با توجه به گستردگی وجوه آن از زوایای متعددی قابل بررسی است اما با توجه به اهمیت «وجه نمادین» آن، به عنوان بنایی که روزانه در رسانه های مختلف اعم از اخبار سراسری در تلویزیون، خبرهای مبتنی بر متن-تصویر در مطبوعات و… بازرسانی می شود، این نوشتار در پی آن است که بر این بخش تمرکز نماید و با خوانش مفهومی این بنا به عنوان یک «اثر مفهومی»، در دو بخش وجوه بیرونی و درونی آن را تحلیل نماید و ازریابی از عملکرد آن در بیان مفاهیم نمادین به دست دهد.
فرم بیرونی بنا که همچون هرم عظیمی ست که بر قاعده مثلثی متساوی الساقین قرار گرفته به عنوان نخستین بروز معنایی این بنا در مقابل میدان بهارستان قابل توجه است. در نگاه اول این فرم بیش از آنکه که تداعی کننده رابطه منسجم سه قوه باشد -چنانکه طراح اثر ذکر کرده است2– عظمت گرایی تفرعن گونه نظام های اقتدارگرای سیاسی تمدن های باستان را به یاد می آورد که با پوششی سخت و بدون منفذ بیانگر رابطه منفصل با جامعه مخاطب است.
برای نمونه هنگامی که از اثر مفهومی در این زمینه سخن به میان آید سریعاً ساختمان پارلمان آلمان گنبد رایشتاگ به ذهن خطور می کند که به طور نمادین به قرارگیری نظارت مردمی بر فراز حاکمیت اشاره دارد و بر وجه مشارکت عمومی تاکید می نماید.
اگرچه ساختمان مجلس شورای اسلامی باید روایتگر مدل سیاسی متفاوتی باشد که بیانگر تعامل مفهوم «جمهوریت» در کنار «اسلامیت» است و مستلزم تبیین فرمی متفاوتی است. بنابراین می توان چنین استنباط نمود که فرم بیرونی بنا در بیان مفاهیم نمادین بسیار ناموفق بوده و به عنوان یک مانیفست فرمی با جوهره معنایی مورد نظر فرسنگ‌ها فاصله دارد.
اما درون ساختمان داستان دیگری ست. در داخل آنچه بیش از هرچیز جلب توجه می نماید جبهه ای است که در مقابل نمایندگان و پشت سر جایگاه هیئت رئیسه قرار دارد و محور عمودی قدرتمندی در آن خودنمایی می کند.
در این محور عمودی که شبیه حرف ایکس انگلیسی (X) است، در قسمت فوقانی آن یک مثلث نورانی خیره کننده قرار دارد که جهت آن به سمت پایین است و از نوک به مثلث بزرگتری که جهت آن رو به بالا است متصل شده و درون این مثلث فرمی شبیه به مقرنس به صورت پرده هایی نورانی که روی آن کلمة «الله» درج شده به مرور به زمین می رسد. پس از آن باقی فرم ها از جمله جایگاه نشستن نمایندگان به دور این محور مرکزی قدرتمند سازماندهی شده اند.
به عبارتی به نظر می رسد طراح داخلی3 با روایتی دین‌سالارانه از طریق این فرم در تلاش است بگوید اسلامیت بازتابی از ذات مطلق الهی ست که بر حول آن جمهوریت قرار گرفته است. به آن معنی که جوهره قانون گذاری در جمهوری اسلامی، قوانینی الهی ست که نمایندگان بر بنیان آن تفوق یافته اند.
در انتها به نظر می رسد خوانش درون و بیرون ساختمان مجلس شورای اسلامی به عنوان یک ساختمان نمادین مفاهیم متناقضی را به نمایش می گذارند. نمای بیرونی در تضاد شدید با ماهیت مفهوم «مجلس» در ساختار سیاسی ایران عمل می کند و مفهومی در مقابل عملکرد آن به جامعه شهری ارائه می دهد.
در مقابل فضای داخلی توانسته مانیفستی فرمی از جایگاه مجلس در مدل سیاسی جمهوری-اسلامی ایران بیان دارد و روایت آشکاری از بنیان ایدئولوژیک این ساختار به دست می دهد. اگرچه مشابه بسیاری از آثار مفهومی که معنا بر وجوه دیگر سبقت می گیرد، طرح داخلی این بنا نیز در بسیاری از ابعاد کارکردی قابل نقد است اما به طور کلی می توان عملکرد نمادین آن را قابل قبول انگارید.
در نهایت به نظر می رسد بنای مجلس شورای اسلامی به عنوان ساختمانی نمادین که در خاطره جمعی ایرانی معاصر نقش پر رنگی دارد دارای وجودی متضاد است که درون و بیرون آن به عنوان یک «متناقض نما» عمل می نماید.
پی‌نوشت
- نگاه کنید به مقاله «هرمی بر بلندای بهارستان، نگاهی به ساختمان مجلس شورای اسلامی» منتشر شده در تاریخ 7 اسفند 1394 در شبکه هنر و معماری ستاوین.
2. نگاه کنید به مقاله ایمان رئیسی با عنوان «نقد معماری ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی» منتشر شده در تاریخ 8 خرداد 1392 در راسخون.
3. طراحی داخلی ساختمان مجلس شورای اسلامی به سرپرستی زنده یاد حسن متقی انجام شد.
