جایگاه مهم و مغفول ارزیابی اثرات محیطی در طرح های توسعه شهری

چرا گزارش های مطالعات محیط زیست در طرح های توسعه شهری جایگاه و اهمیت واقعی خود را پیدا نکرده اند؟

در فرآیند شرح خدمات طرح های توسعه شهری از مراحل مختلف مانند شناخت، تحلیل و ارائه پیشنهادهای مرتبط با موضوع طرح بندهایی مربوط به مسائل زیست محیطی و نقش و اهمیت آن وجود دارند. اما در عمل بخش مطالعات زیست محیطی تقریبا در تمام مطالعات اعم از طرح های جامع، تفصیلی، موضوعی و موضعی تاحد زیادی نمادین است. البته در هر گروه از کارشناسان و مدیران مسائل شهری افرادی با دغدغه و علاقمند با مسائل توسعه پایدار وجود دارند؛ اما خلاء قانونی و چاچوب مصوب و لازم الاجرا و نظارت بر حسن اجرا در حیطه مسائل محیط زیست بوضوح دیده می شود.

ارزیابی های اثرات محیطی که در شکل راهبردی (SEA) و اجرایی تر (EIA) مصطلح هستند ابتدا در قالب پروژه های بزرگ مقیاسی مانند سد، فرودگاه و بزرگراه و نظایر آن رایج شدند و کشورهایی مانند آمریکا و هلند و چین بخوبی در این زمینه پیش رفته اند. بهترین زمان ارزیابی قبل از اجرای یک طرح توسعه است. این نوع ارزیابی ها به مسائل متعدد محیطی مانند آلودگی های آب، خاک و هوا، مسائل مربوط به محیط های زندگی گیاهان و جانوران و نظایر آن می پردازد.

از سوی دیگر فرآیند ارزیابی های کمی و دقیق تر بهمراه ابزارهایی مانند چک لیست ها، ماتریس ها و رویهم اندازی نقشه ها با صرف زمان و هزینه همراه است که این امر باعث عدم تمایل بخش خصوصی تهیه کننده و کارفرمایان طرح های توسعه شهری می شود. اما کشورهای پیشرو در زمینه ارزیابی با تلفیق علوم اقتصاد و محیط زیست و همچنین سنجش همزمان اثرات اجتماعی در کنار اثرات محیط زیستی به این مساله مهم پی برده اند که با انجام فرآیند ارزیابی اثرات محیطی می توان از صرف هزینه های آتی در بخش های درمانی، پاکسازی محیط و هزینه های بخش اجتماعی جلوگیری کرد. مثال ساده ای از این موضوع به مساله ضرورت ارزیابی اثرات محیطی که به جلوگیری از پدیده وارونگی هوا در زمستان و در شهرهای بزرگ می انجامد، است. با پیش بینی و کنترل مساله آلودگی و وارونگی هوا می توان از هزینه های جانبی تعطیلی مدارس و دانشگاه ها و بیماری ها و مرگ و میر ناشی از آن کاست.

البته باید متذکر شد که  جنس ارزیابی از نوع تخمین و احتمالات است و روش های اقتصاد محیط زیست که با پولی کردن منافع و هزینه ها پیش بینی می کنند، روش های دشوار و پیچیده ای هستند و متخصصان محدودی نیز در این زمینه وجود دارند.

با توجه به دشواری های فرآیند ارزیابی اثرات محیطی در طرح های توسعه شهری، چگونگی ترغیب برای انجام و پایش آن یک چالش مهم است. به نظر می رسد شرح خدمات طرح هایی مانند طرح جامع و تفصیلی یکی از مهمترین ابزارهای مداخله باشد. بعلاوه ضوابط و آیین نامه های کنترل کننده در کنار نهادسازی مرتبط برای اجرا و نظارت ضروری هستند. برای مثال به نظر می رسد شهرداری ها به عنوان نهادهای عمومی و غیر دولتی می توانند بخشی تحت عنوان ارزیابی اثرات محیطی داشته باشند که وظیفه کنترل و حسن اجرای مهندسین مشاور و پیمانکاران بر اساس اسناد فرادست را داشته باشد.

البته نقش حمایتی دولت برای تخصیص بودجه و تصویب قوانین و ضوابط پشتیبان حیاتی است و همانطور که ذکر گردید بدون این حمایت هزینه های مربوط به ارزیابی این کار را توجیه پذیر نخواهد ساخت و یا مانند آنچه در گزارش های وضع موجود طرح های جامع و یا تفصیلی دیده می شوند، مطالعات کلیشه ای و غیرکاربردی و منفصل از دستاوردها و نتایج تحلیلی تولید خواهند شد که با جدا کردن آنها از گزارش های منتشر شده هیچ خدشه ای در طرح ها و برنامه های پیشنهادی وارد نخواهد شد.

منبع:

• طرح پژوهشی راهنمای ارزیابی اثرات محیطی (EIA) در طرح های تفصیلی شهری، مجری: الهام ضابطیان، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، 1396.