اگر لجستیک را فرایند حمل و توزیع کالا از مبدا تا مقصد نهایی فرض کنیم، شهر لجستیک چه معنایی پیدا می ‌کند؟ این معنی در شهرهای بندری چه قدر اهمیت دارد؟ رویکرد جهانی به این موضوع چیست؟ و از همه مهمتر آیا شهربندرهای ایران قابلیت تبدیل شدن به شهر-بندر لجستیک را دارند؟ جهت دستیابی به این ارزش افزوده شهری چه باید کرد؟

در یک بندر با مقیاس کارکرد منطقه ‌ای، میلیون ها کانتینر و حجم انبوهی از کالا در سال جابجا می شود. کسب و کار بندری برخلاف کارکرد سنتی خود اکنون فراتر از تامین اشتغال ساده برای ساکنان محلی و فعالیت‌ های تخلیه و بارگیری و انبارداری رفته و با ظهور فناوری ‌های نوین به عنوان حلقه مهمی از زنجیره تامین کالا و خدمات فعالیت می ‌نماید. فرض کنید یک بندر که میان دریا و شهر واقع شده است، بیش از صد کانتینر در کمتر از یک ساعت می ‌بایستی از شناورهای وارده به بندر تخلیه و به کامیون انتقال و حمل شوند و بالعکس به همین ترتیب بارگیری انجام شود. همزمان با این عملیات فیزیکی کالا، عملیات اسنادی قابل توجهی که هر سه عامل زمان، اسناد و هزینه در آنها دخیل هستند انجام می ‌یابد. مدیریت و ردیابی اسناد، کالا و وسیله حمل موضوعی نیست که بدون بهره گیری از ظرفیت پایگاه داده ‎‌ای، اطلاعات مالی و جغرافیایی، ترافیک خشکی و دریا و ردیابی آنها میسر باشد. چرا که امروزه نظام‌ های سنتی انبارداری برای کالا و کانتینر در محوطه های بندری به جهت هزینه های قابل توجه آنها و همچنین رشد و توسعه مدیریت زنجیره تامین و لجستیک، کارایی خود را برای مشتریان جهانی از دست داده و رقابت پذیری ایجاب می نماید کالا و کانتینر برای صادرات و واردات به جای «ساکن شدن» در انبارها از تولید تا مصرف «در جریان» باشد. از این رو یکی از مهمترین عوامل پیش برنده چنین موفقیتی در شهر-بندرها هماهنگی کامل میان کارکرد بندر و شهر همجوار آن به نام شهر- بندر لجستیک است. در شهر – بندر لجستیک نظیر آنچه در حوزه دیجیتال در بندر برای نظارت و کنترل بر جریان ورود و خروج کالا و شناور اتفاق می ‌افتد در شهر نیز متناظر با آن اطلاعات باید ردیابی و مدیریت جریان کالا و کانتینر از طریق مقامات شهری و شرکت ها و آژانس های حمل و نقلی و لجستیکی استقرار یابد.

ایجاد و تبدیل شهر بندری به شهر- بندر لجستیکی برای «جایگاه ‌یابی» شهر- بندر به عنوان حلقه مهم در زنجیره تامین نیازمند اینست که در تعریف و تدوین چشم انداز شهری تا طرح‌ های جامع و برنامه ‌ریزی های شهری از شهر – بندر به عنوان مرکز توزیع منطقه‌ ای/ بین ‌المللی کالا ترسیم شود و برای پایداری آن (نظیر شهر- بندرهای بزرگ جهانی همچون سنگاپور، هنگ کنگ، انتورپ و روتردام) علاوه بر ترسیم تسهیل جریان کالا از شهر به مباحث آلودگی صوتی و کیفیت هوا نیز مورد توجه قرار گیرد.

آمار موجود نشان می دهد که از ۱۰ شهر بزرگ جهان ۸ مورد آن شهر- بندر است. معمولا ضریب تراکم جمعیت در شهر- بندرها بالاتر از سایر شهرهاست. همچنین ۲۰ تا ۳۰ درصد از وسایط نقلیه که حامل کالا می ‌باشند، از کلان شهرها عبور می ‌نمایند و قطعا پیامدهای خارجی این ترددها برای شهر-بندرها بسیار حایز اهمیت است. در حال حاضر حدود ۵۰ درصد از جمعیت جهان در شهرها استقرار یافته اند و براساس روندهای جاری انتظار می‌ رود این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۷۰ درصد برسد. جهانی شدن اقتصاد و رشد تجارت جهانی اگرچه منجر به افزایش مبادلات جهانی به ویژه از بنادر گردیده است، اما با شیوع پاندومی ویروس کرونا به نظر می‌ رسد نه تنها روند رشد تجارت کالایی کاهش نخواهد یافت بلکه فشار برای توسعه لجستیک و تحویل کالا به صورت Door to Door از تولید تا مصرف و خریدهای آنلاین در سطح ملی و بین المللی را افزایش خواهد داد. لذا عوامل یادشده به عنوان واقعیت‌ هایی تلقی می ‌شود که جهت ‌گیری های راهبردی، برنامه‌ ریزی‌ ها و طراحی شهر-بندرهای آتی را به سوی شهر – بندر لجستیک رهنمون می‌ سازد. این موضوع از منظر ذی نفعان خصوصی که به طور مستقیم درگیر با توزیع و حمل و نقل کالاها هستند شامل ترافیک و محدودیت برای تردد کامیون‌ ها، هزینه‌ های تاخیر و عملیات کارا است. ولی از منظر بخش عمومی مسیرهای عبور و توزیع کالا و ارتباط آن با محدوده ‌های ساکنان شهری با پیامدهای خارجی آن مورد توجه است. آلودگی صوتی برای تعاملات اجتماعی و قابل سکونت بودن شهر و تضاد میان مسیرهای حرکت عابرین با جریان کالا و ملاحظات کیفیت هوا از جمله آنها محسوب می شود. به عبارت دیگر لجستیک شهری به دنبال دستیابی به شهر آرام و پایدار است.

باید اذعان داشت در اغلب شهر-بندرهای ایران چشم انداز بلندمدتی برای توسعه لجستیک مشاهده نمی‌ شود و راهبردهایی برای این منظور ترسیم نشده است. هرچند برنامه‌ ها و اقداماتی برای تسهیل ترافیک بندری و در برخی موارد تعامل شهر با بندر انجام شده است. برای این منظور ایجاد و یا تبدیل شهر- بندر لجستیک با توجه به سطوح عملکرد بندری در مقیاس ملی، منطقه ‌ای و بین ‌المللی ضروری می ‌باشد. در این ارتباط طرح‌ های راهبردی ملی و بین ‌المللی توسعه کریدورهای تجاری و مرکز لجستیک ملی و بین ‌المللی نیز به عنوان اسناد پشتیبان و همچنین تبدیل به شهر-بندر لجستیک به عنوان یک بازیگر منطقه ‌ای و بین ‌المللی حایز اهمیت است.