همواره در طول تاریخ شیوع بیماری ها و همه گیری، توسعه و برنامه ریزی شهرها را دستخوش تحولات بسیاری کرده است. پاندمی کرونا نیز تقریبا تمام جنبه های زندگی جامعه جهانی را تغییر داده است. اکثر کشورها اقدامات پیشگیرانه ای با هدف کاهش شیوع ویروس از طریق ایجاد فاصله اجتماعی، تغییر و محدودیت استفاده از فضای عمومی انجام داده اند. بر همین مبنا جابجایی مردم و ارتباطات اجتماعی به حداقل ممکن کاهش یافته و ماندن در خانه به یک مسئولیت اجتماعی تبدیل شده است. تغییر نحوه تعامل، ارتباطات مجازی، انتقال کار و فعالیت های اجتماعی به داخل خانه ها و تبدیل نمای پنجره ها به نقطه تعامل با محیط بیرون از جمله تحولات ایجادشده در سبک زندگی جوامع در طول دوره محدودیت های اجتماعی است. وقوع این حجم از تحولات در یک بازه های زمانی کوتاه، در آینده نچندان دور سبب مداخلات و اقدامات تاکتیکی در برنامه ریزی و مدیریت فضای شهرها در دوره پساپاندمی خواهد شد. توجه بیشتر به خیابان های پیاده محور، توسعه فضاهای باز شهری با پلان های آزاد، توسعه فضاهای جامعه گرا مانند پارک ها و تفرجگاه ها، بازطراحی مراکز بزرگ تجمع، مانند اماکن ورزشی یا مراکز خرید، برای مطابقت با فاصله اجتماعی از محورهای اصلی برنامه فیزیکی شهرها خواهند بود. فراتر از تغییرات کالبدی شهرها، گذر از این بحران نیازمند تصمیم سازی هایی برای ایجاد تغییرات اساسی اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی و همچنین تجدید نظر در نحوه برنامه ریزی، طراحی، توسعه کلان شهرها و اتخاذ استراتژی های متناسب با شرایط اضطراری به منظور آمادگی بیشتر است. این تغییرات به معنای بازاندیشی در مدیریت شهرهای آینده است. اما مهمترین موضوعات و مسائل درباره شهرها و نحوه انطباق پذیری برای دیگر مخاطرات در دوره پساپاندمی چیست؟ چه درس هایی از پاندمی کرونا می توان برای مدیریت شهرهای آینده گرفت؟
پی کرونا، مسئله چند مخاطره ای: همه گیری یک مقوله چندبعدی است که بصورتی ناگهانی مسائل متفرقه را بهم متصل نموده و مشکلات بزرگتری را ایجاد می کند. از اینرو مدیریت سنتی ریسک یعنی تمرکز بر یک خطر ما را برای مقابله با بحران فعلی آماده نمی کند. وجود یک استراتژی تاب آور با قابلیت ارائه سناریوهای مختلف برای شناسایی و ارزیابی ارتباطات بین مخاطرات متعدد و تلاش مشترک برای یکپارچه سازی آرای متخصصان و جامعه در کل، یک ضرورت است.
تاب آوری فعال و نه منفعل: ماهیت ناگهانی و غیرقابل پیش بینی بحران ها، سبب واکنش مدیران و مسئولان و نه پاسخ آنها به بحران میشود. از اینرو تاب آوری شهری باید بر مبنای درک عمیق سیستم و عملکرد یک شهر قرار گیرد تا بتواند منجر به پاسخ موثر و انجام اقدامات لازم برای بازسازی و ارتقا شود.
طبیعت محوری: مناظر طبیعی همواره خدمات بسیار متنوعی را به جوامع ارائه داده اند. این درحالیست که تهدیدات در چرخه سیستم های طبیعی سبب شیوع بیماری جدید و تشدید آنها خواهدشد؛ بعبارتی آسیب به منظر طبیعی، سبب آسیب به جوامع انسانی می شود. پاندمی فرصتی برای فهم این موضوع، کشف مجدد محیط های طبیعی بویژه در مقیاس های محلی و آگاهی از نقاط قوت و آسیب پذیری شهرها فراهم کرده است. این امر توسعه مناظر جدید در ارتباط میان شهرها با سیستم های طبیعی پدید آورده و برنامه ریزان شهری را به ارائه کانسپت های طبیعت محور، پیشروی طبیعت و عقب نشینی از بازگشتن به حالت قبلی شهرها بصورت برنامه ریزی جامع برای همه فضاها تشویق مینماید.
مسئله برابری، طراحی برای همه: نوع بهره مندی افراد از برنامه ها و اقدامات و امکانات ایجاد شده در دوره پاندمی در تمام مناطق به طور مساوی نیست. یافته ها و راهکارهای پیشنهادی معمولا در حومه شهر و مناطقی با درصد بیشتر ساکنان فقیر، اجرا نمی شود و گروه های حاشیه نشین در معرض آسیب های بیشتری قرار می گیرند. این درحالیست که حتی در سطح شهرها، ایجاد فضای عمومی چند منظوره و پیاده محور با حفظ فاصله فیزیکی با چالش هایی پیرامون مسائل حق دسترسی عادلانه به این فضاها برای جمعیت های آسیب پذیر در طول محدودیت های پاندمی همراه بوده است.
تمرکززدایی: افزایش تقاضای خدمات در شرایط بحرانی نشان داده است که تمرکز خدمات عمومی ضروری برای زندگی یک شهر در یک نقطه یا اداره آن توسط یک سازمان، تا چه میزان می تواند آسیب پذیری سازمان های متمرکز را بدنبال داشته باشد. توزیع خدمات میان نهادها و تمرکززدایی خدمات عمومی سبب کارایی اقدامات و تاب آوری شهرها در طی یک بحران خواهد شد.
بینش واقعی در سیستم داده های شهری: در هنگام وقوع یک بحران، سیستم داده ها نقش موثری را در تصمیم سازیها ایفا میکنند. استراتژیها و داده های بین المللی برای تجزیه و تحلیل روند و پیشگیری جهانی مفید بوده اما فاقد وضوح کافی برای بهره گیری در مقیاس های شهری یا محلی هستند. در این وضعیت استراتژی های دیجیتال میتوانند کلیه خدمات عمومی همچون بهداشت، حمل و نقل، زنجیره های تأمین و حتی شیوه های کار را با روشی بهم پیوسته در بر گیرند و امکانات فیزیکی را با محیط ها و خدمات مجازی ترکیب کنند. در این میان داده های بزرگ (Big Data) قادر به فراهم کردن بستری برای جلوگیری و پاسخ به پاندمی در زمان واقعی بوده و به مدیران در سطوح کلان این امکان را می دهد تا جریان جمعیت در داخل و شهرها را بهتر درک کنند و خطرات احتمالی گسترش بیماری در صورت تجمع های گسترده را پیش بینی و ارزیابی کنند.
الویت بندی و تعریف چارچوب: شهرها به عنوان سیستم های پیچیده، شبکه بهم پیوسته انسانی، خدماتی، معیشتی و رفتاری هستند. بررسی خطرات سیستم های منفرد و همچنین بررسی همبستگی بین اجزا ضروری است. استراتژیست ها بایستی ضمن شناسایی سیستم ها حیاتی و نوع ارتباطات آنها در یک شهر، اثرات دومینو را تحت سناریوهای مختلف خطر بررسی کنند و بر اساس الویت ها مدیریت و برنامه ریزی شهرها را صورت دهند. پاندمی کرونا نشان داده که بحران های ناشی از آن در سطوح مختلف صرفا با راه حل های تکنیکی قابل حل نیستند. برای دستیابی به هماهنگی بین بخش ها و عملکردهای مختلف باید چارچوب های چندوجهی بر مبنای ابعاد سلامت و رفاه، اقتصاد و جامعه، زیرساخت ها و محیط زیست، ایجاد ارتباط بین ذینفعان، ذینفوذان و متخصصان ارائه شود.
پاندمی کرونا، مسئله چند مخاطره ای: همه گیری یک مقوله چندبعدی است که بصورتی ناگهانی مسائل متفرقه را بهم متصل نموده و مشکلات بزرگتری را ایجاد می کند. از اینرو مدیریت سنتی ریسک یعنی تمرکز بر یک خطر ما را برای مقابله با بحران فعلی آماده نمی کند. وجود یک استراتژی تاب آور با قابلیت ارائه سناریوهای مختلف برای شناسایی و ارزیابی ارتباطات بین مخاطرات متعدد و تلاش مشترک برای یکپارچه سازی آرای متخصصان و جامعه در کل، یک ضرورت است.
تاب آوری فعال و نه منفعل: ماهیت ناگهانی و غیرقابل پیش بینی بحران ها، سبب واکنش مدیران و مسئولان و نه پاسخ آنها به بحران میشود. از اینرو تاب آوری شهری باید بر مبنای درک عمیق سیستم و عملکرد یک شهر قرار گیرد تا بتواند منجر به پاسخ موثر و انجام اقدامات لازم برای بازسازی و ارتقا شود.
طبیعت محوری: مناظر طبیعی همواره خدمات بسیار متنوعی را به جوامع ارائه داده اند. این درحالیست که تهدیدات در چرخه سیستم های طبیعی سبب شیوع بیماری جدید و تشدید آنها خواهدشد؛ بعبارتی آسیب به منظر طبیعی، سبب آسیب به جوامع انسانی می شود. پاندمی فرصتی برای فهم این موضوع، کشف مجدد محیط های طبیعی بویژه در مقیاس های محلی و آگاهی از نقاط قوت و آسیب پذیری شهرها فراهم کرده است. این امر توسعه مناظر جدید در ارتباط میان شهرها با سیستم های طبیعی پدید آورده و برنامه ریزان شهری را به ارائه کانسپت های طبیعت محور، پیشروی طبیعت و عقب نشینی از بازگشتن به حالت قبلی شهرها بصورت برنامه ریزی جامع برای همه فضاها تشویق مینماید.
مسئله برابری، طراحی برای همه: نوع بهره مندی افراد از برنامه ها و اقدامات و امکانات ایجاد شده در دوره پاندمی در تمام مناطق به طور مساوی نیست. یافته ها و راهکارهای پیشنهادی معمولا در حومه شهر و مناطقی با درصد بیشتر ساکنان فقیر، اجرا نمی شود و گروه های حاشیه نشین در معرض آسیب های بیشتری قرار می گیرند. این درحالیست که حتی در سطح شهرها، ایجاد فضای عمومی چند منظوره و پیاده محور با حفظ فاصله فیزیکی با چالش هایی پیرامون مسائل حق دسترسی عادلانه به این فضاها برای جمعیت های آسیب پذیر در طول محدودیت های پاندمی همراه بوده است.
تمرکززدایی: افزایش تقاضای خدمات در شرایط بحرانی نشان داده است که تمرکز خدمات عمومی ضروری برای زندگی یک شهر در یک نقطه یا اداره آن توسط یک سازمان، تا چه میزان می تواند آسیب پذیری سازمان های متمرکز را بدنبال داشته باشد. توزیع خدمات میان نهادها و تمرکززدایی خدمات عمومی سبب کارایی اقدامات و تاب آوری شهرها در طی یک بحران خواهد شد.
بینش واقعی در سیستم داده های شهری: در هنگام وقوع یک بحران، سیستم داده ها نقش موثری را در تصمیم سازیها ایفا میکنند. استراتژیها و داده های بین المللی برای تجزیه و تحلیل روند و پیشگیری جهانی مفید بوده اما فاقد وضوح کافی برای بهره گیری در مقیاس های شهری یا محلی هستند. در این وضعیت استراتژی های دیجیتال میتوانند کلیه خدمات عمومی همچون بهداشت، حمل و نقل، زنجیره های تأمین و حتی شیوه های کار را با روشی بهم پیوسته در بر گیرند و امکانات فیزیکی را با محیط ها و خدمات مجازی ترکیب کنند. در این میان داده های بزرگ (Big Data) قادر به فراهم کردن بستری برای جلوگیری و پاسخ به پاندمی در زمان واقعی بوده و به مدیران در سطوح کلان این امکان را می دهد تا جریان جمعیت در داخل و شهرها را بهتر درک کنند و خطرات احتمالی گسترش بیماری در صورت تجمع های گسترده را پیش بینی و ارزیابی کنند.
الویت بندی و تعریف چارچوب: شهرها به عنوان سیستم های پیچیده، شبکه بهم پیوسته انسانی، خدماتی، معیشتی و رفتاری هستند. بررسی خطرات سیستم های منفرد و همچنین بررسی همبستگی بین اجزا ضروری است. استراتژیست ها بایستی ضمن شناسایی سیستم ها حیاتی و نوع ارتباطات آنها در یک شهر، اثرات دومینو را تحت سناریوهای مختلف خطر بررسی کنند و بر اساس اولویت ها مدیریت و برنامه ریزی شهرها را صورت دهند. پاندمی کرونا نشان داده که بحران های ناشی از آن در سطوح مختلف صرفا با راه حل های تکنیکی قابل حل نیستند. برای دستیابی به هماهنگی بین بخش ها و عملکردهای مختلف باید چارچوب های چندوجهی بر مبنای ابعاد سلامت و رفاه، اقتصاد و جامعه، زیرساخت ها و محیط زیست، ایجاد ارتباط بین ذینفعان، ذی نفوذان و متخصصان ارائه شود.
