یکی از سوالاتی که امروزه پیش روی ماست، این است که آینده در دوران پسا نفتی چگونه خواهد؟ سبک زندگی ما، محیط های ساخته شده ما آیا بایستی در گذار از دوران نفتی به پسا نفتی متحول شوند؟ این تحول در چه زمینه ­هایی باید مورد توجه واقع شود؟ این تحول چگونه بایستی صورت گیرد؟

در حال حاضر ما در عصری زندگی می کنیم که نفت به عنوان منبع اصلی انرژی جهان سبک زندگی ،کشاورزی، سلامت، حمل و نقل و کالاهای مصرفی را تحت تاثیر خود قرار داده است (Wilson, Szeman & Carlson, 2016). محصولاتی نظیر سوخت خودروها تا آسفالت خیابان­ ها، از مصالح ساختمانی تا پوشاک، از دارو تا حتی لوازم آرایشی همگی به گونه ای متاثر از حضور نفت ­اند. از این رو به نظر می رسد گذار از دوران نفتی به دوران پسا نفتی با توجه به میزان شدید وابستگی انسان به این ماده با چالش­ های بسیاری همراه خواهد بود.

یکی از زمینه­ های مورد توجه در دوران پسا نفتی، چگونگی مواجهه با مجموعه ای گسترده از فضاهای پدید آمده در ارتباط با صنعت نفت خواهد بود. فضاهایی مرتبط با حفاری نفت، پالایشگاه ­ها، مخازن نگهداری، انبارها، لوله ­های انتقال، جاده­ ها و زیرساخت­ های ریلی اختصاصی برای انتقال نفت و اسکله های نفتی همه به عنوان بخشی از شبکه جریان فیزیکی نفت در تولید، انتقال و مصرف عمل آن می ­کنند.

از طرف دیگر ما با دسته ای دیگر از فضاها مواجه خواهیم شدکه پیدایش آنها نیز وابسته به وجود و حضور نفت بوده است. شهرک ­های مسکونی، امکانات و تسهیلاتی ایجاد شده به منظور تامین نیازهای زیستی نیروی انسانی مشغول در فعالیت­ های نفتی نمونه ­ای از دست از فضاها هستند که عمدتا در مجاورت و پیرامون شبکه اکتشاف، استخراج و تصفیه نفت ظهور یافته اند و مدیریت و کنترل آنها نیز وابسته به انجام فعالیت ­های نفتی است (Hein, 2018).

این مجموعه فضاها که می ­توان آنها را تحت عنوان منظر نفت مد نظر قرار داد، در سطح جهانی بسیار چشمگیرند و ما می توانیم مثال های متعددی از آن ها را در نقاط مختلف جهان شناسایی کنیم، به طور قطع در آینده ای نزدیک و در دورانی که دیگر نفتی وجود نخواهد داشت به مناظر پسماندی تبدیل  خواهند شد که با مشکلات متعددی برای ادامه حیات خود دسته و پنجه نرم خواهند کرد.

در ایران، تصور آینده بدون نفت در بسیاری از زمینه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، به دلیل وابستگی شدید کشور به نفت تا حدودی دور از ذهن به نظر می رسد. با این حال نمونه هایی از آینده مناظر نفتی و معضلات آن ها از  همین حالا در بخش هایی از کشور قابل مشاهده است.

شهرهای دارخوین و نفت سفید دو نمونه از شهرهایی هستند که در ارتباط با فعالیت های نفتی­ در استان خوزستان در نیمه قرن بیستم میلادی پدید آمدند اما به تدریج و به دلیل اتمام مخازن نفتی در شمال خوزستان و تعویض مسیر لوله های انتقال نفت از رونق افتادند. در این دو شهر مناظر نفتی نظیر ایستگاه پمپاژ نفت، لوله های انتقال دهنده نفت، منازل کارکنان و تسهیلات شهری دیگری قابل مشاهده اند که به حال خود رها شده اند حال آنکه این مناظر یاد آور دورانی اند که نفت سبب شکوفایی و توسعه شهر نشینی در این مناطق بوده است (تصویر۱).

از طرف دیگر این مناظر عمدتا به دلیل آنکه هسته اولیه زیست شهری معمولا در پیرامون آن ها شکل گرفته است در ساختار شهری نیز از جایگاه ویژه ای برخوردارند. به همین دلیل رهاشدگی و عدم مدیریت آنها به منظور فراهم آوردن شرایطی برای ادامه حیات در قالبی جدید در دوران پسا نفتی، مشکلات اجتماعی، هویتی، زیست محیطی و اقتصادی متعددی برای ساکنان این دو شهر به ارمغان آورده است.

سرانجام مناظر نفتی در صورت عدم برنامه ریزی چگونگی گذار آنها هم اکنون پیش روی ماست. به همین دلیل اندیشیدن به مناظر نفتی به منظور مدیریت آینده­ آنها در دوران پسا نفتی بسیار ضروری به نظر می ­رسد. این مناظر که در آینده ای نزدیک در سطح مناطق نفت خیز با رشد مواجه خواهند شد، از هم اکنون بایستی با بهره گیری از رویکرد و تخصص معماری منظر در رابطه با برنامه ریزی و طراحی مناظر پسماندی، مورد توجه متخصصان حوزه منظر قرار گیرد تا از ایجاد گسست در مناظر نفتی که عامل هویت ساز بسترهای پیرامونی خود هستند، در دوران پسانفتی جلوگیری شود.

در واقع مناظر نفتی در آینده ­ای نزدیک میراثی نمایش­ دهنده از عصر نفتی حاضر خواهند بود که بیانگر دوره ­ای از پیشرفت و شکوفایی زندگی بشر برای آیندگان است. از همین رو شناخت، حفظ، نگهداری و برنامه ریزی برای گذار آنها از هم اکنون بایستی مورد توجه قرار گیرد.

منابع

• Hein, C (2018). Oil spaces: the global petroleumscape in the Rotterdam/ The huge area. Journal of Urban History 44(5): 887-929
• Wilson S, Szeman I, Carlson A (2016). Petrocultures; oil, politics, culturs. Queen’s Univeristy, Canada: McGill