از گذشته تا به امروز، یکی از بزرگترین دغدغه های مدیریت شهری در کشور مربوط به بافت پیرامون حرم مطهر رضوی است. یکی از ویژگی های اصلی این بافت الگو بودن برای همه بافت های پیرامونی حرم های مطهر در ایران و حتی سرزمین عراق است. لذا تصمیم گیری در این بافت بسیار مهم و تاثیر گذار است.
تا قبل از تصویب طرح حریم رضوی که در اسفند ماه سال 99 تصویب شد، طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر که در سال 1378 به تصویب کمیسیون ماده 5 رسیده بود، ملاک عمل بود. در این طرح اجراي يک رينگ جديد در نزديکي حرم با مسيرهايي شعاعي که به حرم منتهي مي شوند، پيشنهاد شده است. اجراي این طرح به معناي تخريب تمام بافت پيراموني براي تامين نيازهاي زائران و پارکينگ خودرو بود. مسير مدور پيراموني در نزديکي حرم براي کاهش فشار ترافيکي محدوده پيش بيني شده و علاوه بر دسترسی سواره، چهار مسير پياده را به عنوان تفرجگاه در نظر گرفته است.
نخستين مشکل اساسي طرح، مواجهه با مالکاني است که مايل به ترک زمين خود نيستند. پيش فرض هاي اوليه از اجبار مالکان مبني بر فروش و ترک املاک خود و نادیده گرفتن فرآیند مشارکت فعال ساکنان و شهروندان در مسیر اجرایی شدن طرح، حکایت دارد. با این رویکرد این طرح نتوانست تعامل مناسبی بین ساکنین ومدیریت شهری ایجاد کند. همچنین در نتیجه اجرای طرح، بافتی غریبه در مرکز شهر مشهد با ساختمان هایی بلند مرتبه و شیک که هیچ مناسبتی با بافت قبلی نداشته ایجاد شدند و نتیجه این طرح کاهش بحران هویت و بی مکانی بوده است.
طرح حریم رضوی که در زمانی کم با راهبردی مشخص توسط دانشگاه تهران تهیه و در اسفند ماه سال 99 به تصویب رسید. نمونه ای از توجه مجدد به احیای بافت توسط ساکنین دارد. مداخلاتی را که در طرح قبلی در بافت های پیرامون حرم وجود داشت به حداقل رسانده است. در این طرح، نوسازی توسط خود مردم انجام می شود و افزایش مشارکت مردمی در ساخت و ساز و نوسازی این بافت به یک امتیاز بزرگ تبدیل شده است.
با اجرای این طرح ۳ هزار پلاک که در تملک اجباری قرار داشت از تملک خارج شده و مردم در بازسازی و نوسازی نقش خواهند داشت. این نکته می تواند در آینده تحقق پذیری طرح را تضمین نماید. نکته ای که می توان از آن به عنوان درس آموخته ای مهم در توسعه مراکز شهری مد نظر قرارداد تا احیای واقعی به وقوع بپیوندد. احیای واقعی زمانی اتفاق می افتد که نقش مردم و همراهی آنان در طرح در نظر گرفته شود .
علی رغم نقد هایی که می تواند بر طرح وارد شود اما طرح کلیتی مشخص، شفاف و احیاگر دارد که با اندیشه درست به دنبال احیای مسیر های تشرف به حرم رضوی و توجه به مشارکتی فعال است که می تواند بارقه هایی از امید را برای حرکت به سمتی توسعه ای هدفمند و هوشمند داشته باشد. به نظر می رسد این طرح می تواند موجب بازنگری در طرح توسعه مراکز شهری باشد تا با رویکردی آگاهانه و مبتنی بر تعاملات شهروندان به دنبال احیای بافت های شهری بوده و جلوی سودا گری تا حدودی گرفته شود تا توسعه پایدار به معنای واقعی شکل بگیرد.
نکته ای که می تواند تحولی شگرف را در طرح های آتی ایجاد نماید. تجربه نشان داده است که در صورت اجرای طرح ها با مشارکت شهروندان و دادن میدان به آنان تحقق پذیری طرح را تضمین می نماید؛ لذا توجه به رویکرد های مشارکتی واقعی در راستای حفظ هویت مکانی، می تواند نقش مهمی در طرح ایفا نماید.
