از باغ های تاریخی ایران تا باغ های اجتماعی-کشاورزی شهری مدرن

باغ ایرانی یا پارک؟ کدام یک مشارکت اجتماعی بالاتری دارد؟

علیرغم وجود پشتوانه بسیار قدرتمند ایران در ساخت باغ ها و تفرجگاه های شهری، حلقه مفقوده در پارک های شهری مدرن ایران چیست؟ چرا ممکن است یک پارک آنقدر نا ایمن، متروک و حتی مطرود باشد که افراد بزهکار به فکر سرقت مبلمان شهری آن بیفتند؟

اخیرا خبرهایی در خصوص سرقت مبلمان ها و وسایل بازی نصب شده در پارک ها در ایران منتشر شده است که مدیران شهری صرفا به اعلام این که چنین سرقتی در ناحیه تحت نظارتشان رخ نداده اکتفا کرده و انگشت اشاره به سمت دیگری گرفته شده است. فارغ از محله، منطقه و یا شهری که این رویداد در آن اتفاق افتاده است، بررسی، تحلیل و آسیب شناسی این موضوع اهمیت و الویت دارد.

 اگرچه امروزه پارک ها غالبا به عنوان فضاهای سبز شهری با امکانات تفریحی برای بازدیدکنندگان شناخته می شوند، اما واقعیت این است که پارک به عنوان یکی از استخوان بندی های منظر شهری، نقش های مهمی اعم از زیبایی شناسی، عملکردی و هویتی ایفا می نماید. به منظور فراهم کردن فهم عمیق تری از این موضوع، باغ ایرانی (به عنوان نمونه تاریخی) و باغ های اجتماعی- کشاورزی شهری (به عنوان نمونه های مدرن پارک شهری) در ادامه مورد بررسی قرار می گیرد.

باغ ایرانی به عنوان یکی از تفرجگاه های اصلی ایرانیان در ادوار گذشته می باشد. بر پایه دانش نوین منظر شهری، می توان باغ ایرانی را به عنوان فضایی اکولوژیکی – اجتماعی دانست که علاوه بر ایفای نقش زیبایی آفرینی، با بهره گیری از معماری منظر بومی و ویژگی های اقلیمی توانسته میکرو اقلیمی منحصر به فرد در منطقه خلق نماید. چند منظوره و عملکردی بودن باغ و  نقش پر رنگ آن به عنوان کانون های اجتماعی از نقاط قوت این فضاهای شهری بوده است.

به طور مثال می توان از کاشت انواع درختان میوه و گیاهان دارویی در کرت های کناری باغ نام برد که بر کارایی و عملکردی بودن باغ از جنبه های گوناگون اشاره دارد. همچنین می توان به وجود حمام فین در داخل باغ فین کاشان (به عنوان یک قطب اجتماعی) و یا برگزاری جشن های مردمی در داخل باغ فین (در زمان صفویه) سخن گفت که نمونه های بارزی از حضور اجتماع بوده است.

از سویی دیگر، مروری بر تحقیقات صورت گرفته و پروژه های پارک شهری اجرا شده در کشورهای پیشرفته حاکی از این امر است که در سال های اخیر یکی از رویکردهای اتخاذ شده که موفقیت بسیار زیادی به همراه داشته است؛ ایده “باغ های اجتماعی- کشاورزی شهری (Community garden & Urban agriculture)” است.

این ایده اگرچه در نگاه اول ممکن است از طرحی بسیار ساده ای برخوردار باشد، اما توانسته است اثربخشی بسیار زیادی در تمامی ابعاد داشته باشد. در این طرح با تخصیص فضاهایی مشخص با مساحت محدود (حتی1 تا 2 متر مربع) به هریک از متقاضیان از میان ساکنان محله این فرصت داده میشود که تحت نظارت افراد متخصص، در زمینه کاشت گیاهانی که با اقلیم منطقه هماهنگی دارد فعالیت نمایند.

این ایده دارای ابعادی چندگانه است، به طور مثال پرورش گیاهان و سبزیجات ارگانیک خوراکی می تواند گاها نیازهای خانواده های متقاضیان را به سبزیجات و میوه برطرف نماید. اما مهمترین رویکرد باغ های اجتماعی- کشاورزی شهری آن است که به تدریج موجب افزایش احساس تعلق افراد به فضای پارک، حضور فعال آنان در محل به منظور رسیدگی به گیاهان کاشته شده توسط خودشان و در نهایت تبدیل شدن آن به یک پاتوق اجتماعی گردد.

غالبا در این گونه پارک های شهری، کلاس ها و ورکشاپ های حضوری برای ساکنان محله در سنین گوناگون از سالمند تا خردسال برگزار می شود و اینگونه است که تدریجا این فضا علاوه بر زیبایی شناسی و عملکردی در ارتقای هویت محله نقشی اساسی ایفا خواهد کرد.

به عنوان مثال می توان به “باغ اجتماعی- کشاورزی شهری خیابان بورک در ایالت نیو ساث ولز استرالیا -Bourke Street Park Community Garden ” اشاره کرد که با بهره گیری از ساده ترین تجهیزات و با شعار” یک باغ اجتماعی که در آن می توانید مهارت های جدید بیاموزید و با دوستان جدیدی ملاقات کنید. مبتدیان خوش آمدید.”

توانسته به یکی  از پروژه های موفق تبدیل شود. حضور مداوم و پیوسته مردم و تعاملات اجتماعی آنان در باغ های کشاورزی شهری، موجب افزایش پایداری اجتماعی و متعاقبا افزایش امنیت در آن محل می گردد.

حضور مردم و اجتماع یکی از لازمه های اصلی موفقیت فضاهای شهری است، در حقیقت ساخت فضاهای شهری بدون حضور مردم صرفا به مثابه یک کالبد مصنوعی است که نه تنها نمی تواند تاثیر گذاری مثبتی بر جامعه و گروه های اجتماعی داشته باشد، بلکه در گذر زمان به تهدید جدی برای پایداری اجتماعی و حتی امنیت مردمان بومی و ساکنین مجاور تبدیل خواهد شد که گواهی از آن بالا رفتن میزان زیاد ناامنی در پارک های مطرود و متعاقبا سرقت مبلمان شهری می باشد.

پیرو بررسی باغ های تاریخی ایرانی و باغ های اجتماعی- کشاورزی شهری مدرن می توان اذعان داشت که حضور مداوم و پیوسته اجتماع و مردم در پارک، باغ ها و فضاهای تفرجی اعتبار و هویت اجتماعی به باغ ها بخشیده و احساس تعلق کاربران را به محیط و  توجه آنان را به اتفاقات جاری در آن افزایش می دهد،که این امر به صورت غیر مستقیم در افزایش امنیت و پایداری اجتماعی محل اثرگذار است.

در حقیقت حضور مردم در فضا می تواند اثربخشی بسیار بیشتری از نصب صدها دوربین مداربسته و یا استقرار کیوسک های نظارتی داشته باشد. زمانی که مردم به بخشی از فضای شهری احساس تعلق خاطر داشته باشند، همچون یک دارایی شخصی از آن حراست و نگهداری می کنند. لذا انتظار می رود مدیران شهرداری به اجتماع و تقویت پیوندهای اجتماعی میان ساکنین، بیش از پیش مورد توجه کرده و بکوشند با تقویت بعد اجتماعی پارک ها به عنوان یکی از شاکله های اصلی بافت شهری، بر پایداری آن و امنیت فضاهای عمومی شهری بیفزایند.