اگر دید خاص نگارگر نسبت به جهان هستی كه نشأت گرفته از مذهب او بود، وجود نداشت، هیچگاه آثار نگارگری این چنینی خلق نمی‌شد. به تصویر كشیدن زمان و مكانی كه هم خاصیت مادی و هم خاصیت غیرمادی داشته باشد، كاری دشوار می‌نماید و شاید راه‌حلی كه نگارگران ایرانی در این مورد اتخاذ كردند، بهترین گزینه بوده باشد.
«مینیاتور ایرانی می‌تواند با باقی ماندن در افقی غیر از افق جهان مادی و در عین حال برخورداری از حیات و حركتی، خاص خود، جنبه‌ای عرفانی داشته باشد كه سایه‌ای از لذات و شادی‌های عالم ملكوت است.»۵۲
فضای نگارگری، فضای «عالم مثال» است به عبارتی «نسبت فضاسازی مفهومی همواره مدنظر هنرمند نگارگر بوده است. […] فضایی كه در آن اصول دینی و روحانی در ماده تجلی می‌كرد و بر محیط زندگی روزمره انسان كه تأثیری چنین عمیق بر گرایش‌های فكری و روحی او دارد، نقش می‌نهاد.»53 نگارگر به طبیعت رجوع نمی‌كند بلكه به جایی كه صور طبیعت از آن نشأت گرفته‌اند رجوع می‌كند. «این عالم، هم ورای جهان عینی و مادی است و هم درون نفس انسان»۵۴.
30
بررسی عنصر مکان در نگارگری
با توجه به نگارگری ایرانی، در یك نگاه كلی و اولیه در می‌یابیم كه تقسیم‌بندی‌های لحاظ شده در هنر آكادمیك غرب به هیچ وجه شامل نقاشی ایرانی نمی‌شود. در نگارگری نه فضای سه بعدی و پرسپكتیو تك‌نقطه‌ای رعایت می‌شود و نه همچون برخی آثار تزئینی و یا انتزاعی مدرن دو بعدی صرف است، و نه از تصاویر ذهنی و شخصی هنرمند همچون هنر سورئالیستی چیزی در خود دارد. «مفهوم فضا در نقاشی ایرانی با جهانی دیگر پیوند دارد، دارای ابعادی مستقل از مكان محسوس می‌باشد» ۵۵. جهانی است فراسوی زمان و مكان كه موجودات آن طبق یك الگوی كلی و ازلی هستی یافته‌اند.»۵۶.
در نگارگری قوانینی برای نمایش مكان با توجه به مفهوم فضا كه بر عالم مثال توجه دارد، ابداع شده است، به همین ترتیب وزن و سنگینی نیز در این هنر دارای قوانینی هستند. اگر با وجود رعایت تمامی سنت‌های نگارگری نگارگر می‌خواست عنصر مكان را بطور كامل در اثر خود از بین ببرد و عناصر را به صورت معلق به نمایش گذارد، می‌توانید تصور كنید كه چه ناهنجاری در بیان مفاهیم روایی ایجاد می‌شد. در نتیجه نگارگر روش بینابین این دور روش را برگزید. «در این هنر، (نگارگری) قوانین مربوط به نمایش مكان و سنگینی موجودات، خواه ناخواه مجری می‌باشد و اشیاء و افراد و عوامل یك قطعه مینیاتور هم در حد خود دارای مكان می‌باشند و هم بر روی نقطه یا نقاطی تكیه دارند.»57
مكان در عامل مثال قابل تصور است و به عقیدة برخی از فلاسفه تنها منحصر به عالم مادی نیست. زیرا همان‌گونه كه زمان در عالم ملكوت و عرش اعلی ساری و جاری است، اما با مقیاسی متفاوت از درك‌ما، مكان غیر مادی نیز امكان وجود دارد. علاوه بر این زمان و مكان دو عنصر وابسته و دارای عملكرد متقابل هستند كه صرفاً وجود یكی دلیل وجود دیگری می‌تواند باشد.
علارقم تلاش نگارگر در نمایش مكان عالم مثال مكان مادی نیز در اثر او تأثیر می‌گذارد. در كتاب «بیان و مفهوم نقاشی» آقای لئون دگان، به تأثیر ناخودآگاه مكان طبیعی و مادی بر عملكرد نقاش اشاره شده است كه به دلیل محیط بودن ماده بر او است. «هنرمند با ابتكارات شخصی و یا به علت پیروی شیوه‌ای معین، پاره‌ای از اجزاء پردة خود را با اغراق‌های خاص طراحی می‌نماید و یا قانون مرایا را با بیان تازه‌ای بكار می‌برد. در همه حال فضایی القا می‌كند كه در حد خود باز به مكان پیوسته است و هرگز نمی‌تواند از این قانون عمومی یعنی نمایش مكان به كلی پرهیز نماید.»۵۸ دنیای خارج نگارگر را مجبور به رعایت قوانین خود می‌كند.
در عالم ماده وجود ماده موجب محدودیت دیده می‌شود اما در عالم مثال بیننده قادر است با حضور ذهنی خود مجموعة مكان‌ها و فضاها را یكجا با هم مشاهده كند. تنها كافی است خود را در چنین عالمی با چنین خصوصیات غیر مادی فرض كنید و این دقیقاً همان كاری است كه در نگارگری رخ داده و به صورت یك سنت دنبال شده است.
در اینجا تصویری از شاهنامة طهماسبی به عنوان نمونه مورد قیاس قرار می‌گیرد (تصویر ۱) در این تصویر كه موضوع آن حملة ضحاك به قصر فریدون است و به دست سلطان محمود و به نقش درآمده، مشاهده می‌كنید به هیچ صورتی نمی‌توانید هم صحنة كارزار را مشاهده كنید، به گونه‌ای كه حس كنید در فاصلة نزدیكی با آن قرار دارید و نه افرادی كه در پشت تپه قرار دارند را تقریباً در همان ابعادی كه شخصیت‌های جلوی تصویر هستند از روبرو و كف باغ قصر در همان زمان كه صحنه كارزار در مقابل شماست مشاهده كنید. در عین حال آنقدر ارتفاع بگیرید كه قسمتی از داخل ایوان قصر، برایتان قابل مشاهده باشد. شاید در نگاه اول تصور شود كه ارتفاع ناظر زیاد بوده است. اما با مقایسة دو تصویر بعدی (۲ و ۳) اختلاف ارتفاع دید ناظر در دو تصویر، آشكار می‌شود.
پی نویس:
۵۱. نصر، سیدحسین، هنر و معنویت اسلامی، صفحه ۱۷۶
۵۳. پاكباز، رویین ، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، صفحة ۹۱
۵۴. همان، همان صفحه
۵۵. تجویدی، علی‌اكبر، نگاهی به هنر نقاشی ایران، …، صفحه ۱۱۵
۵۶. پاكباز، رویین، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، صفحه 91. اما چرا ابعاد مستقل از زمان و مكان عالم مثال در نگارگری ظهور و بروز پیدا كرده‌اند؟ با توجه به خصوصیات عالم مثال، در نگارگری می‌توان به بهترین صورت ، نزدیك‌ترین مفهوم به عالم مثال را نمایش داد. با توجه به اینكه در موسیقی تمامی نمودهای عینی حذف شده‌اند، و در پیكره‌سازی و معماری نیز كاملاً در بند نمودهای عینی هستیم، نمی‌توان این شاخه‌های هنری را محلی مناسب برای بیان درست عالم مثال دانست. اما برخلاف این دو شاخة هنری در ]نقاشی[ جهان دو بعدی كه در آن زندگی می‌كنیم، با قواعد و وسایل مخصوصی بر روی صفحه‌ای كه تنها دارای دو بعد یعنی پهنا و دراز می‌باشد، منعكس می‌گردد به وسیلة خط و رنگ و شكل حالات گوناگون درونی و برونی جهان و عوالم مربوط به دریافت انسان از عالم بازگو می‌گردد». (تجویدی، علی‌اكبر، نگاهی به هنر نقاشی ایران … ، صفحۀ ۹)
۵۷. تجویدی، علی‌اكبر، نگاهی به هنر نقاشی ایران …، صفحۀ ۱۱۴
۵۸. همان، صفحۀ ۱۱۳
