مطابق طرح جامع متروی تهران ،‌ انبوه خطوط و تعدد قابل توجه ایستگاه‌ها، نوعی ساختار جدید شهری را رقم می‌زند. چنانچه این شبکه در رابطه اندیشیده‌شده‌ای با ساختار اصلی شهر قرار نگیرد، عملکرد و منظر شهر بیش از پیش مخدوش خواهد شد. لازم است تا در ایدۀ غالب ساماندهی، ایستگاه‌های مترو از نظر سازمان فضایی، شبکه این نقاط در جهت قوام هر چه بیشتر ساختار شهری به کار آیند.

ملاحظاتی در خصوص سامان‌دهی ایستگاه‌های متروی تهران
۱. سازمان فضایی
مطابق طرح جامع متروی تهران ،‌ انبوه خطوط و تعدد قابل توجه ایستگاه‌ها، نوعی ساختار جدید شهری را رقم می‌زند. چنانچه این شبکه در رابطه اندیشیده شده‌ای با ساختار اصلی شهر قرار نگیرد، عملکرد و منظر شهر بیش از پیش مخدوش خواهد شد. لازم است تا در ایده غالب ساماندهی ایستگاه‌های مترو از نظر سازمان فضایی، شبکه این نقاط در جهت قوام هر چه بیشتر ساختار شهری به کار آیند.
چنین گرایشی مستلزم توجه دقیق به ظرفیت‌های محیطی جهت تبیین جایگاه ایستگاه‌های مختلف در سازمان فضایی است. ویژگی‌های کالبدی باید منبعث از ارتباط معنادار ایستگاه با مختصات و قابلیت‌های کارکردی محیط مورد بحث باشد.
بررسی سازمان فضایی هر‌یک از ایستگاه‌های مترو به منظور ساماندهی نواحی پیرامون آنها، در چهار قلمرو جداگانه و متداخل صورت می‌گیرد. این قلمروها عبارت است از :
الف. کل شهر
ب. منطقه
ج. محله
د. قلمروی بلافصل
معیارهای مورد نظر برای تعیین الزامات ساماندهی در هر‌یک از این چهار قلمرو عبارت است از :
الف. نسبت ایستگاه با ساختار قلمرو (پیوستگی و گسستگی)
ب. نسبت ایستگاه با مرکزیت و هسته قلمرو از حیث انطباق مکانی
ج. وزن و اهمیت ایستگاه در قلمرو نسبت به سایر عناصر ساختاری قلمرو

الزامات ساماندهی
-توسعه ایستگاه مترو با توجه به قابلیت‌های محیطی آن (با توجه به نقش ایستگاه)، برای تقویت ساختار موجود قلمرو.
-ساماندهی ایستگاه‌های موجود در ناحیه مرکزی شهر در جهت تقویت هرچه بیشتر «مرکز شهر» به مثابه مکان تاریخی و هویتی.
-کمک به خوانایی سازمان فضایی شهر با ایجاد نواحی خاص و تعریف‌شده که محل تجمعی از خصوصیات ویژه باشد .
۲. منظر شهری
ایستگاه‌های متروی تهران ، محیط اطراف خود را به لحاظ کالبدی‌– فضایی و کارکردی متأثر می‌سازد که صورت‌بندی جدید نیازمند پیوند با زمینه ‌محیطی ایستگاه است. یک ایستگاه مترو بسته به اهمیت کارکردی و نمود بصری آن می‌تواند در طیفی از یک نشانه شهری تا نقطه عطفی قابل تأمل در سیمای شهر ظاهر شود و یا در مواردی با شعاع تأثیر گسترده، کارکرد و روحیه فضایی وسیعی را تعریف کند

.
الزامات ساماندهی
-آمیختگی با طبیعت از طریق توجه به حفظ چشم‌اندازهای طبیعی و باز در قلمرو ایستگاه و توجه به حضور عناصر طبیعت (آب، خاک، سنگ، گل و گیاه).
-هویت‌بخشی به محیط از طریق برقراری نسبت میان طراحی‌های جدید با عناصر تاریخی قلمرو ایستگاه.
-ایجاد خوانایی در محیط با تفکیک و وضوح بخشیدن به عرصه‌ها، عملکردها و ساماندهی ایستگاه متروی تهران به‌عنوان نقطه عطف در مقیاس منطقه.
-زیباسازی فضا با ایجاد محصوریت، توجه به ترکیب‌بندی احجام، اشکال و ایجاد نقاط عطف در قلمرو بلافصل.
-وحدت‌بخشی به فضا با یکپارچه‌سازی بدنه‌ها و سطوح (ضمن پرهیز از هم‌شکلی)، وحدت نظام رنگ‌آمیزی و وحدت سبک اثاثیه.

۳. کاربری زمین
در بررسی وجوه ناشی از احداث ایستگاه‌های مترو بر کاربری اراضی پیرامون آن باید به نقش و جایگاه مترو در برنامه‌ریزی‌های توسعه شهری، لزوم تغییر کاربری اراضی پیرامون ایستگاه‌های مترو، تأثیرات متقابل ایستگاه‌ها و محیط پیرامون، نوع کاربری‌های همجوار مناسب با ایستگاه‌های مترو و معیارهای مداخله در کاربری اراضی پیرامون ایستگاه‌ها توجه داشت.

الزامات ساماندهی
– تثبیت و بدون تغییر نگهداشتن حوزه بلافصل و حوزه نفوذ مستقیم ایستگاه‌ها تا زمان تهیه و تصویب طرح ساماندهی هر‌یک.
-تعیین مهلت زمانی مشخص برای ساخت‌و‌ساز در اراضی بایر موجود در قلمرو بلافصل و حوزۀ نفوذ ایستگاه.
-تعیین اولویت‌های سرمایه‌گذاری و اجرایی ایستگاه.
-هماهنگی کاربری‌های پیرامون هر ایستگاه با نقش غالب تعیین‌شده برای آن در طرح راهبردی.
-ساماندهی کاربری‌های ایستگاه با استفاده از ماتریس سازگاری.

۴.حمل و نقل و ترافیک
در حال حاضر بخش عمده‌ای از سفرهای شهری، توسط وسایل نقلیه شخصی صورت می‌پذیرد. وجود مشکلات عدیده بر اثر افزایش تراکم ترافیک در شهرها، برنامه‌ریزان شهری را به ایجاد ارتباط مناسب بین حمل‌و‌نقل و سایر کاربری‌ها در راستای مدیریت تقاضا سوق داده است.
برنامه‌ریزی ایستگاه‌های حمل‌و‌نقل همگانی متأثر از محل قرارگیری، نوع کاربری‌های اطراف و نحوه دسترسی سایر سیستم‌های حمل‌و‌نقل‌ (اعم از پیاده، دوچرخه، وسایل نقلیه شخصی و سایر سیستم‌های حمل‌و‌نقل همگانی) است. مهم‌ترین مسئله در برنامه‌ریزی اطراف ایستگاه‌ها ایجاد دسترسی مناسب توسط سایر سیستم‌های حمل و نقل، به‌ویژه دسترسی پیاده است.
ایجاد تسهیلات و مدیریت نحوه دسترسی استفاده‌کنندگان از سیستم‌هایی چون از پیاده، دوچرخه‌سواری، سایر وسایل حمل‌و‌نقل همگانی و وسایل نقلیه شخصی در حوزه نفوذ ایستگاه‌ها امری ضروری است. این مسئله علاوه بر ایجاد تقاضای مناسب برای کریدورهای حمل‌و‌نقل امکان استفاده کلیه شهروندان از سیستم را نیز فراهم می‌کند.

الزامات ساماندهی
• ایجاد دسترسی مناسب از شبکه معابر و ایستگاه‌های حمل‌و‌نقل همگانی به ایستگاه‌های مترو و بالعکس.
• ایجاد شبکه پیاده‌روی ایمن، پیوسته و برخوردار از قابلیت‌های مطلوب کارکردی و فضایی در قلمرو ایستگاه‌های مترو.
• ایجاد تسهیلات و خدمات حمل‌و‌نقل برای سواره و پیاده (پارک‌سوار و پایانه سایر سیستم‌های حمل‌و‌نقل همگانی).

۵.ابعاد اقتصادی
شبکه مترو و ایستگاه‌های آن با فراهم کردن زمینه مناسبی برای جابجایی حجم زیادی از جمعیت بین محل زندگی و کار، ارزش افزوده قابل توجهی برای اراضی، فعالیت‌ها و کاربری‌های مختلف شهری فراهم نموده و نوسازی و تجدید حیات شهری را تسریع می‌کند. از طرفی با کمک به توسعه اقتصادی و شکل‌گیری فعالیت‌های جدید افزایش اشتغال را نیز در پی دارد. ارزان و قابل ‌دسترس‌بودن آن برای عموم مردم و به ویژه طبقات کم‌درآمد نیز تأثیر قابل ملاحظه‌ای در معیشت ساکنان شهری دارد. توجه کافی به کارکردهای اقتصادی شبکه مترو می‌تواند ضمن تقویت ارزش‌ها و ساختار اقتصادی شهر و خلق ارزش‌های جدید، کارامدی آن (شبکه مترو) را نیز تضمین نماید.
الزامات ساماندهی
-ساماندهی ایستگاه‌ها در چارچوب ظرفیت و ساختار اقتصادی شهر.
-توجه به صرفه‌های حاصل از تجمیع (مواردی چون نزدیکی به بازار فروش، دسترسی به مواد خام، نزدیکی به بورس کالا و خدمات تولیدی).
-تعیین حق مرغوبیت برای اراضی و کاربری‌ها و فعالیت‌های واقع در حوزه نفوذ ایستگاه‌ها (در قالب عوارض ویژه).
-توجه به هزینه‌های اجتماعی ساماندهی

.
۶. ابعاد اجتماعی
تعداد زیاد مسافرین و الگوی تناوب سفر آنها، ترکیب مسافرین به لحاظ هدف سفر، شغل و سن و جنس مسافرین همگی بر ملاحظات اجتماعی محدوده‌های ایستگاهی مؤثر است. برخی از مشکلاتی که در ایستگاه‌های محلی به چشم می‌خورد، در ایستگاه‌های شهری و پایانه‌ای مشاهده نمی‌شود و بالعکس. بنابراین در سیاستگذاری ساماندهی ایستگاه‌های مختلف مترو باید راه‌حل‌های متناسب با سطح و نقش ایستگاه‌ها و مسایل اصلی آنها ارائه کرد. همچنین فضاهای شهری و از جمله محدوده توسعه اطراف ایستگاه‌های مترو باید ابعاد اجتماعی‌– روانشناختی را پاسخگو باشد.
در مجموع سیاست‌های کلی می‌تواند شامل تعیین نقش ایستگاه به‌عنوان عبوری با حداقل تعاملات اجتماعی تا محلی با حداکثر تعاملات اجتماعی باشد. این سیاست می‌تواند بر تشدید یا تحدید رابطه عملکردی ایستگاه و بافت تأکید نماید.

الزامات ساماندهی
-تأمین حداکثر ایمنی و امنیت در محوطه‌های ایستگاهی به‌عنوان یک فضای شهری.
-توجه به مشکلات معلولان و سالمندان.
-تأمین خدماتی که موجب سهولت بهره‌برداری و آسایش روانی استفاده‌کنندگان می‌شود (خدمات انتظامی، خدمات اولیه پزشکی، تلفن‌های عمومی و دفاتر پستی، تابلوهای اطلاع‌رسانی و نقشه‌های راهنما، فضای استراحت یا انتظار موقت، سیستم روشنایی)

۷.محیط زیست
شبکه مترو راه‌حل مناسبی برای حل معضلات زیست‌محیطی ناشی از آلودگی‌های ترافیکی محسوب می‌شود. البته ایجاد این شبکه‌ها پیامدهایی نیز دارد. صرف‌نظر از پیامدهای مطلوب و نامطلوب احداث خطوط مترو بر ارکان محیط زیست شهری (یا فرا‌شهری)، استفاده از مترو در عصر کنونی پیش از آنکه یک پدیده راه‌گشا محسوب شود، یک نیاز مبرم است. ضمن آنکه همانند دیگر مظاهر قرن دود و آهن این مقوله نیز زاده اندیشه‌های ماشینی و هیجانات ناشی از ترس دیر رسیدن و آمد و شدهای تحمیلی از طرز رفتارهای نوین شهر‌نشینی به شمار می‌آید.
الزامات ساماندهی
برقراری سیستم مدیریت زیست‌محیطی برای نظارت، کنترل، سنجش و پایش آلودگی هوا و صدا در پیرامون ایستگاه مترو (به ویژه ایستگاه‌های بزرگ).
تخلیه هوای محبوس فضای زیرزمینی ایستگاه رو به بالا و رقیق‌سازی هوای داخل ایستگاه قبل از تخلیه آن در محیط اطراف.
نصب و تعبیه صافی‌های بیولوژیک (جهت پاکسازی هوا) و غبارگیر در هواکش‌های تخلیه.

نویسنده : علی خانی/ کارشناس ارشد معماری
مأخذ : ص ۵۲-۵۴ ماهنامه تخصصی منظر ، شماره هشتم ، تیر ۱۳۸۹