آب به عنوان یکی از عناصر مهم طبیعی، نقش فیزیکی و بصری غیر قابل انکاری در معماری و منظر ایفا می‌کند. حضور آب در سکونت‌گاه‌ها به دلیل تقدس آن و نیز به جهت تأمین نیاز بشر همواره مورد توجه بوده و معماری که مخلوق سکونت است، حضور آن را محترم می‌شمارد.
– خانه
خانه مستوفی با استقرار در لبه آرام رود شطیط با فرم U شکل، به سمت رود کارون جبهه گرفته است و چنین به نظر می رسد که این جهتگیری برای استفاده از منظر رود و تعدیل اقلیم طاقت فرسای منطقه انجام شده است. در این راستا جداره ای شفاف در کناره رود ایجاد شده که علاوه بر تأمین محصوریت بنا، منظر مقابل را در قاب‌هایی برای ساکنین به تصویر کشیده که چنین طرحی در ارتباط بصری و حسی میان معماری و منظر نقش به سزایی دارد. حتی ایجاد یک مهتابی در کنار این جداره چنین فرضیه ای را اثبات می کند که یکی از دلایل این جداره شفاف استفاده از منظر رود بوده . البته نمی توان تأثیر این ویژگی معماری را در مکش نسیم رود و ایجاد یک سیرکولاسیون هوای مناسب در اقلیم گرم و مرطوب شوشتر انکار کرد. با نگاهی متفاوت به خصوصیات بصری بنا می توان خط آسمانه صاف و بدون اوج و فرود خانه را متأثر از منظر آرام رود و هم جهت با آن دانست. زمانی این فرضیه قویتر می شود که در همین شهر ، خانه دیگری با ویژگی های کاملاً متفاوت را بررسی کنیم.
خانه مرعشی در کناررود گرگر بر فراز منظر پر‌انرژی آبشارها ساکن شده تا روح گرم خانه را با خنکای رود تلطیف کند. این خانه با ایوان مرتفع به شکل نظرگاهی رو به سمت آبشارها و مناظر طبیعی و با تأکید بر حرکت عمودی فرم برون گرایی را ایجاد کرده و این ویژگی را به جرأت می‌توان متأثر از منظر پویای آبشارها دانست. عمودی گرایی ، ایوان مرتفع در جهت منظر آبشارها و برون گرایی خانه مرعشی را می توان یک پاسخ هوشمندانه در برابر خرد اقلیم ایجاد شده در این قسمت از شهر دانست. در دره ای محدود و مرطوب و با اقلیم خاص منطقه راه حل دیگری به جز عمودی گرایی منطقی به نظر نمی رسد.
پیاده راه
بند «شادروان» گذری ساسانی بر روی انشعاب شطیط که با تداوم بر روی رود، مخلوق مفهوم حرکت است. با حضور خود، هم حرکت آب را محترم شمرده، و هم امکان نظر به رود را از زوایای غیرقابل دسترس فراهم کرده است. این بند، دسترسی به طرفین رود کارون را میسر کرده و تدبیری است تا با تجمع آب در پشت آن، انرژی لازم برای حرکت آسیاب‌ها فراهم شود. بند «گرگر» علاوه بر اتصال دو سمت رود گرگر (انشعاب جنوبی رود کارون)، مناظری از آبشارها را به تصویر می‌کشد. توپوگرافی زمین و حرکت آب از بالا‌دست به پایین‌دست، آبشارهایی در مسیر رود ایجاد کرده و شرایطی برای بهره‌گیری از آسیاب‌ها مهیا می‌کند. این بندها در مسیر رود برای استفاده از پتانسیل های فیزیکی و بصری رود مورد استفاده قرار گرفته.
– استراحت‌گاه
فضاهایی با عنوان «کت» از دستاوردهای دیگر معماری است هنگامی که با منظر رود روبرو می‌شود. این فضاها در دل صخره‌های جداره رود برای تفرج ایجاد شده و می‌تواند به عنوان نظرگاه مورد استفاده قرار گیرد. در بعضی موارد از شوادان‌های خانه‌های کنار رود به کت‌های اختصاصی ارتباط داشته است. چنین نظرگاه‌هایی در خانه‌ها نیز به چشم می‌خورد که با وجود فرمی متفاوت، کارکردی یکسان دارد. به علاوه در کنار رود نمی‌توان بنایی را یافت که نسبت به بستر و منظر موجود بی‌توجه باشد.
در گذشته انرژی‌ها و نیرو‌های طبیعی، بیشتر مورد استفاده بوده است. در شهر شوشتر برای خلق معماری خانه‌ها و تفرجگاه‌ها از جلوه‌های منظرین رود کارون استفاده شده است. به همین ترتیب در ایجاد آسیاب‌ها و بندها از انرژی آب استفاده شده و معماری بر اساس عملکرد مورد نیاز، نسبت به جریان رود کارون واکنش نشان داده است. حتی می توان به راحتی عنوان نظر گاه را به همه این کاربری ها اتلاق کرد. همه کابری هایی که در مقاله مورد بررسی قرار گرفت یا خود نقش نظرگاه را ایفا می کنند و یا دارای عنصر نظرگاه می باشند. و وجود این عنصر توجه به منظر یا به عبارتی تأثیر معماری از منظر طبیعی را نشان می دهد.
پی‌نوشت
گرگر : شاخه‌ای از رود کارون.
منابع تصاویر
www.irannaturetour.com
shushtarchtb.ir
مقاله برگرفته شده از برداشت نویسنده در بازدید از شهر شوشتر
نویسنده : سیده زهرا مردانی / کارشناس معماری [email protected]
