دورۀ پهلوی اول

حکومت پهلوی توانست با عنوان به انگاره‌های موردنظر خود، به کمک اقتدار دولتی، با دخالت مستقیم در بافت قدیم شهرها جامعۀ عمل پوشاند. این اقدام‌ها به جهت تأثیر عمیقی که در تخریب و گسست بافت سنتی شهرها داشت، به جراحی بافت مشهور شده است. در این دوره مشهد نیز مانند سایر شهرهای ایران از شیوۀ ادارۀ سنتی خودگردان پا به دورۀ نوین قانون‌مداری و نظارت حکومت بر امور گذاشت. شالودۀ مدنی و تشکیلات بافت قدیمی و مرکزی شهر متحول شد و تغییر شکل در نقش ظاهری و درونی آن در قالب مظاهر مدرنیته نمود یافت و به تبع آن، رو به گسترش و نوسازی نهاد (مشهدی‌زاده دهاقانی، ۵۵:۱۳۷۸).

ساخت معبر مدوری در پیرامون حرم مطهر در دوره رضا شاه (مأخد: سازمان  نقشه برداری کشور)

مهم‌ترین تحول کالبدی در عصر رضا شاه، طرح توسعۀ حرم رضوی با ساخت معبر مدوری در پیرامون حرم مطهر بود تا قدرت ناشی از انسجام بازاریان و مقامات مذهبی را تحت کنترل خود در آورد، چراکه تجربۀ سال ۱۲۸۵ نشان می‌داد این دو نهاد با اتحاد خود قادر به فلج‌کردن دولت هستند. با ساخت این خیابان مدور (فلکۀ شمالی و فلکۀ جنوبی)، ارتباط مستقیم میان دو بخش خیابان در دو جهت مخالف که ماهیت دوگانۀ حرم بود میسر شد و به همین ترتیب، ساختمان‌های تجاری دو طبقه‌ای در طرفین این خیابان با طرح توسعۀ حرم رضوی ایجاد شد که با تولید یک جریان خرده‌بورژوازی جدید همراه بود. این خیابان بازار را به قطعات بیشتری تقسیم کرد و انسجام بازار و حرم را از بین برد. گام دیگری که در این زمان خشم علما را به همراه داشت جریان سکولاریزاسیون شاه بود که تولیت حرم را به دست آن گروه از علمای دینی سپرد که با سیاست‌های وی همراه بوده و تحت نظر وی کار می‌کردند. به این ترتیب، وی توانست از محل درآمدهای حرم برای ساخت امکانات عمومی بهره ببرد. از نمونه مداخلات کالبدی شاخص این دوره می‌توان به احداث خیابان‌های جدید از قبیل: فلکه شمالی، فلکه جنوبی، خیابان پهلوی، خیابان شاه‌رضا، خیابان طبرسی و خیابان طهران در بافت تاریخی و تمرکز فعالیت‌های جدید در جدارۀ شهری اشاره کرد.