اسپندارمذ یا سِپندارمذ، نام پنجمین روز از ماه و پنجمین امشاسپند از میان امشاسپندان و به معنی اخلاص، فروتنی مقدس، مهر پاک است که در اوستا «ارمیتی» گفته می‌شود. ارمیتی به معنی اندیشه و فداکاری است و سپند به معنی مقدس، بابرکت و بخشنده که صفت این امشاسپند است. زمین زیر نظر اوست. می‌گویند به چهارپایان چراگاه می‌بخشد. وقتی دزدان و مردان بد و زنان بدکار، بی‌ملاحظه و آزادانه روی زمین راه می‌روند، امشاسپند اسپندارمذ آزرده می‌شود اما هنگامی که پارسایان به کشت‌وکار و پرورش چهارپایان می‌پردازند، شادمان است و شادمانی وی فزونتر می‌گردد. اگر از پارسایی فرزندی زاده شود؛ دشمنان او «ترومتی دیو» (دیو گستاخی) و «پرومتی دیو» (دیو کج‌اندیشی) هستند. نام او مترادف زمین است، زامیاد یا زم که اله زمین است و نام بیست و هشتمین روز ماه است همان سپندارمذ است.

پنجم اسفند متعلق به فرشتۀ اسپندار یا آرمئی‌تی است و چون این روز نام روز و ماه موافق هم قرار می‌گیرد ایرانیان پارینه آن را جشن می‌گرفتند. این فرشته در عالم مینویی مظهر عشق، محبت، تواضع، بردباری، جانبازی و فداکاری است و در جهان مادی پاسبان و حامی زنان نیک و پارسا بوده و تمام خوشی‌های روی زمین در دست او است. او پنجمین امشاسپند و دختر اهورامزداست که در سوی چپ او می‌نشیند. این فرشته گذشته از پاسپانی زنان پارسا، نگهبان و حامی زمین نیز می‌باشد؛ به این جشن بدلیل نزدیکی کشت و کار و فصل بهار «برزگران» نیز می‌گویند. «بیرونی» در «آثارالباقیه» می‌گوید:

«اسفندارمذ ماه روز پنجم آن روز اسفندارمذ است و برای اتفاق دو نام آن را چنین نامیده‌اند و معنی آن عقل و حلم است و اسفندارمذ فرشتۀ موکل به زمین است و نیز بر زن‌های درستکار، عفیف و شوهردوست و خیرخواه موکل است و در زمان گذشته این ماه به ویژه این روز عید زنان بوده و در این عید مردان به زنان بخشش می‌نمودند و هنوز این مراسم در اصفهان و ری و دیگر بلدان پهله باقی مانده و به فارسی مردگیران می‌گویند. در این روز افسون می‌نویسند و عوام مویز را با دانۀ انار می‌کوبند و تریاقی خواهد شد که زیان گزند گژدم‌ها دفع می‌کند و از آغاز سپیده‌دم تا طلوع آفتاب این رقیه (افسون) به کاغذی چهارگوش می‌نویسند و بر سر دیوار خانه می‌چسبانند» [۱].

اگرچه تمام منابع کهن از جمله ابوریحان این جشن را در روز پنجم اسفند یاد کرده‌اند، اما با توجه به تغییر ساختار گاهشمار ایرانی و سی و یک روزه شدن شش ماه نخست سال در گاهشماری خورشیدی، برخی به اشتباه این جشن را در ۲۹ بهمن برگزار می‌کنند! که تاریخ درستی نیست، زیرا بر پایۀ منابع کهن و همان‌طور که از نام آن پیداست این جشن به روز اسپند یعنی پنجمین روز ماه از ماه اسفند اشاره دارد.

منابع

[۱]:  بیرونی، ابوریحان. (۱۳۶۳) آثارالباقیه. ترجمه ااکبر داناسرشت، انتشارات امیرکبیر. تهران ص ۳۵۵.