چه عواملی در شکل گیری منظر شهر آبادان تاثیر گذار بوده اند؟ یکی از مهمترین تبعات کشف نفت در خوزستان پیدایش و توسعه شهر های نفتی بود. آبادان که یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین شهرهای نوین نفتی به شمار می آید، دارای ساختار شهرسازی متفاوتی است. در شکل گیری این ساختار مقتضیات صنعت عامل اصلی و مهم به حساب می آیند.
این شهر دستوری که در ابتدا با مرکز گرایی و تمرکزگزایی پالایشگاه (یکی از مقتضییات صنعت) شکل گرفت، بر اساس برنامه ریزی و شهرسازی غیر ایرانی توسط مهندسان اروپایی و با اصول «شهرسازی کارکردی» تنظیم گردید. این اصول که از نخستین بیانیه ها در کنگره سیام و منشور آتن به شمار می آمد، تنظیم مکان ها و محیط های متفاوت با سه کارکرد « سکونت »، «کار» و « تجدید حیات » تعریف شد. با بهبود شرایط اقتصادی ایران از صادرات و فروش نفت، منظر شهری آبادان نیز روزبه روز شکل نو و مدرن تری به خود می گرفت.
این منظر از دو نوع ساختارکاملا مجزا تشکیل می شد. ساختار اول شکل گیری محله های کاملا سازمان یافته بود که با نگرش و برنامه ریزی منطقه ای طراحی و احداث شدند. این دیدگاه با رعایت اصول و ضوابط اقلیمی و جهت گیری بنا در بهرمندی از باد و نور مطلوب در محله های اعیان نشین و مرفه مد نظر قرار گرفت. در طراحی و اجرای این محلات – که از اندام واره های مهم منظر شهر به حساب می آمدند – اروپاییان آخرین دستاوردهای فنی و نظری خود را در طراحی شهر آبادان پیاده می نمودند.
به عنوان مثال با اینکه نظریه باغ شهرها در سال 1892 توسط ابنزر هاروارد مطرح و «او در سال 1899 موفق به تشکیل موسسه باغ شهرها می شود» اما در مدت زمان کوتاهی در محله «بریم» آبادان در غرب پالایشگاه به اجرا می رسد. اما واقعیت ساختار دیگر شکل گیری محله های آبادان در شرق پالایشگاه بود. جایی که خط لوله، پالایشگاه را به منطقه وسیع از مخازن ذخیره نفت (تانکفارم) متصل می کرد. این محله ها که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از خطوط لوله در جهت گیری بنا تاثیر گرفته بودند در یک شبکه شطرنجی منظم و خیابان های عمود بر هم ساخته شدند.
احداث این محلات نه تنها بر اساس نگرش منطقه ای نبود بلکه اصول و ضوابط اقلیمی نیز در جهت گیری بنا در آنها رعایت نشده بود. همچنین در کنار خط لوله احداث کاربری های مختلف آموزشی، فرهنگی، ورزشی، رفاهی و حتی مذهبی برای بهرمندی عموم باعث پدید آمدن مرکزیتی در این منطقه از شهر شده بود که باعث پویایی و سرزندگی در انجام فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می شد. مرکزیت ایجاد شده توسط خط لوله بر خلاف مرکزیت پالایشگاه توانست در شکل گیری سازمان فضایی شهر آبادان عاملی تاثیر گذارتر باشد چرا که در این قسمت از شهر، زندگی به صورت واقعی در جریان بود و روابط اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاست های اعمال شده از طرف شرکت نفت در نظام سلسه مراتبی محله «بووارده» در واقعیتی عینی نمایان می شد. ( تصویر 1)
همچنین لوله های نفت که از اصلی ترین عناصر صنعت به شمار می آمدند توانستند علاوه برپدید آمدن کالبد محلات در مفهوم ذهنی نیز برای ساکنین تاثیر گذار بوده و ترکیبی از زندگی مردم منطقه شوند. در نتیجه رابطه ای که از صنعت نفت با منظر شهر آبادان شکل گرفت بر اساس شکل گیری محلات و پدید آمدن مرکزیتی توسط لوله های نفت بود که توانست هم تاثیری کمی و هم کیفی بر شهرسازی این منطقه نفت خیز تا قبل از جنگ تحمیلی گذارد.
