رد پای نفت در منظر شهری تهران

آتش سوزی پالایشگاه نفت تهران، در روزهای گذشته که به ایجاد ستونی عظیمی از دود سیاه منتج از سوختن فرآورده های نفتی برای چندین ساعت منجر شد، که در نتیجه آن منظری جدید برای مناطق جنوبی تهران پدید آمد که شاید برای بسیاری از شهروندان تهرانی، غریب می نمود (تصویر 1). نقش نفت و فعالیت های مرتبط با آن در منظر شهری تهران با توجه به توسعه همه جانبه شهر، تقریبا عاملی ناشناخته است، اما به واقع، رسیدن پای نفت به تهران چه تاثیراتی منظرینی را سبب شده است؟

پس از ملی شدن صنعت نفت ایران در سال 1329 شمسی، نقش و تاثیر آن در تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فضایی که بیش از این عمدتا در مناطق نفت خیز خوزستان محدود شده بود، به تدریج به مناطق داخلی و مرکزی ایران نیز کشیده می شود. در این زمان افزایش نیازهای داخلی به نفت، ضرورت احداث پالایشگاه های درون سرزمینی در نزدیکی شهرهای بزرگ و در جهت تامین نیازهای روز افزون ساکنان این شهرها را بیش از پیش برجسته می نمود.

بر اساس همین موضوع پالایشگاه تهران، با دعوت دولت ایران از شرکت  نفتی آمریکایی اکسون در مشارکت با وزارت نفت، در جنوب تهران در بین سال های 1962 میلادی تا 1965 میلادی احداث شد تا در جهت رفع نیازهای مصرف کنندگان در تهران و دیگر شهرهای مرکزی ایران عمل نماید (Hein, Sedighi, 2016). با احداث لوله های انتقال نفت از مناطق نفت خیز خوزستان، پالایشگاه تهران در بخش های جنوبی و در دشت های آبرفتی ری به دلیل دسترسی به منابع آبی جاری در این منطقه احداث می شود (فصیحی، 1398).

در نتیجه این رویداد این منطقه شاهد پیدایش مجموعه گسترده ای از تاسیسات و صنایع پالایشی، مخازن نفتی، تجهیزات مربوطه شامل مخازن عظیم فولادی ذخیره سوخت، پایانه های توقف و بارگیری نفت کش ها و ساختمان های اداری در محدوده ای به مساحت نزدیک به 240 هکتار از زمین های این ناحیه می شود (گیتی پور، نبی بیدهندی، گرجی، 1383).

این تاسیسات پدید آمده به واسطه نفت در جنوب تهران در ابتدای دهه 60 شمسی توسط بانک مرکزی ایران به عنوان تصویر زمینه ای بر روس اسکناس 5000 ریالی بازنمایی می شود که این موضوع سبب می شود که پالایشگاه نفت تهران از جایگاه سوژه به مثابه نمادی از توسعه اقتصادی کشور در نظر گرفته شود که همین امر ابعاد معنایی را برای آن خلق می نماید و ابعاد ذهنی جدیدی برای جنوب تهران در ارتباط با این تاسیسات پدید می آورد (تصویر2).

علی رغم جایگاه معنایی پدید آمده برای پالایشگاه نفت تهران به عنوان نمادی از پیشرفت و آبادانی کشور، از نظر عینی پالایشگاه نفت تهران با تحولات فضایی و کالبدی بسیار گسترده ای در جنوب تهران همراه می شود. تا پیش از ظهور پالایشگاه نفت، مناطق جنوبی تهران در اطراف شهر ری عموما از زمین های کشاورزی، باغات و روستاهای خوش و آب و هوای ییلاقی از قبیل روستاهای عظیم آباد، قمصر، درسن آباد، قوچ حصار و اسماعیل آباد، تشکیل شده بود (فراهانی، 1397).

این مناطق از دیرباز به عنوان یکی از مراکز مهم کشت سبزیجات و صیفی جات برای تامین نیاز مردم پایتخت و شهرهای اطراف عمل می نمودند و نقشی موثر را در تامین محصولات کشاورزی شهر تهران بر عهده داشتند (مهر، 1397).

با این حال شکل گیری پالایشگاه تهران، با نابودی و تخریب بخش اعظمی از زمین های کشاورزی، باغات، مراتع و روستاهای جنوبی تهران در راستای ایجاد فضاها و تاسیسات صنعتی از یک سو و شکل گیری نواحی شبه شهری جدید در قالب شهرک هایی از قبیل شهرک نفت در نزدیکی پالایشگاه و یا شهرک باقرشهر، از سویی دیگر همراه می شود (فصیحی و پریزادی، 1399) (تصویر 3) که همین امر سیمای این منطقه را به تدریج از سیمایی سنتی مبتنی بر فعالیت های کشاورزی و زیست روستایی خارج نموده به ناحیه ایی صنعتی و شهری تبدیل می کند.

از سویی دیگر فعالیت های نقتی در جنوب تهران در قالب پالایشگاه نفت به دلیل حجم بالای ضایعات حاصل از فعالیت های نفتی، عاملی برجسته در ایجاد آسیب های جدی زیست محیطی در جنوب تهران شناخته می شود. در واقع نفوذ ضایعات حاصل از فرایندهای نفتی به خاک، آب های زیر زمینی و همچنین انتشار گازهای سمی ناشی از اقدامات مرتبط با تصفیه نفت در طی سالیان گذشته به آلودگی های زمین ها و محصولات کشاورزی، نابودی فعالیت های زراعی و همچنین معضلات زیستی برای ساکنان در این منطقه و متعاقبا تخلیه تعدادی از روستاها و مهاجرت ساکنان آن ها به بخش های دیگر شهر تهران منجر شده است (فراهانی، 1397) (تصویر 4).

در نگاه کلان منظر جنوب تهران در نتیجه حضور نفت و پالایشگاه، از دیدگاه معنایی به نمادی از توسعه اقتصادی و صنعتی کشور بدل می شود، با این حال از دیدگاهی عینی، اقدامات نقتی پالایشگاه، جنوب تهران را که تا پیش از رسیدن نفت، عموما در قالب سیمایی کشاورزی و روستایی قابل تعریف است، به سیمایی بر آمده از فعالیت های صنعتی و زیست شهری بدل می نماید که در نتیجه آن بسیاری از مولفه های منظرین سنتی منطقه دچار آسیب های جدی می شوند.

از طرفی دیگر آلودگی های ایجاد شده به واسطه فعالیت های نفتی در جنوب تهران عاملی در جهت ایجاد آلودگی های زیست محیطی در جنوب تهران حساب می شود که این امر رها سازی زمین های کشاورزی و تخلیه نواحی روستایی را سبب شده است.

منابع:

• فصیحی، حبیب الله. پریزادی، طاهر. (1399). تحلیل تاثیرگذاری صنعت بر ساختار فضایی- کالبدی باقرشهر. فصل نامه جغرافیا و توسعه 59: 67-86.
• فصیحی، حبیب الله. (1398). تحلیل گستره فضایی مواد و عناصر آلاینده در محدوده شهری باقرشهر تهران. مجله مخاطرات محیطی طبیعی 8(22): 163- 178
• گیتی پور، سعید. نبی بیدهندی، غلامرضا. گرجی، محمد امین. (1383). آلودگی خاک های جنوب پالایشگاه تهران در اثر نشت ترکیبات نفتی. محیط شناسی،30(34)، 39-45
• فراهانی، ناهید. (1397). گندم با طعم نفت. روزنامه همشهری. 13 مرداد.
• خبرگزاری مهر (1397). محصولات کشاورزی با طعم «نفت» / آلودگی نفت نباید فراموش شود. خبرگزاری مهر، 2 مهر.
•  Carola Hein & Mohamad Sedighi (2016) Iran’s Global Petroleumscape: TheRole of Oil in Shaping Khuzestan and Tehran. Architectural Theory Review, 21:3, 349-374.