توجه به زیبایی در منظر
توجه به زیبایی در منظر فراتر از عملکرد چه خاصیتی می تواند داشته باشد؟
چگونگی فرم دادن به نیازهای عملکردی، نقطه ای است که زیبایی به طور بارزی وارد می شود. در این بین گروهی زیبایی را همین تامین نیازهای عملکردی می دانند. یعنی خارج از آن زیبایی معنا ندارد یا امری تزیینی یا سلیقه ای است که بستگی به مخاطب دارد. گروهی دیگر رعایت زیبایی را در امتداد عملکرد ضروری می دانند. در این گروه برای آنکه اثر از یک ساختمان یا محیط وارد سطح آن چیزی که بتوان آن را معماری یا منظر دانست بشود، اصول عینی ترکیب فرم را علمی سازی کرده و از آن دفاع می کنند.
برخی دیگر ذوق هنری افراد نخبه و ماهر در زمینه ایجاد ترکیب فرمی را مستقیما معیار قرار می دهند. درواقع حظ بردن از فضای خوب شهری آن چیزی است که از طریق زیبایی در حین تامین یک نیاز رخ می دهد. مانند تفاوت خوردن یک غذای خام (عملکردی) با خوردن یک غذا در طی یک روند آیینی و فرهنگی خاص (عملکردی+زیبایی).
ایراد این نگاه آن است که زیبایی حالتی تشریفاتی و حاشیه ای دارد که بنظر قابل حذف و کم اهمیت است. برای مقابله با این ایراد، مثلا متخصصان محیط زیست استدلالی درباره درختان و لزوم حفظ گونه های جانوری دارند. چراکه آنها نیز پیش تر با این اتهام رو به رو بودند که دغدغه های محیط زیست امری تشریفاتی است درحالی که مثلا امروز تغییرات اقلیمی نشان داده امری ضروری هستند.
در واقع محیط زیست نیاز عملکردی است ولی در لحظه قابل دیدن نیست و بعد از مدت ها آثارش قابل رویت است. بنابراین در این نگاه، زیبایی به معنای اجرای پاکیزه یک عملکرد، می تواند فراتر از نیازهای اولیه به معنای تامین نیازهای بلند مدت باشد که تشریفاتی نیز نیست بلکه ضروری است. اما نقش اصلی زیبایی و معنا نباید این نیز تصور شود.
سطح بعدی که زیبایی و معنا می تواند وارد عمل شود آگاهی دادن و انگیزه ایجاد کردن است. آگاهی دادن در این رابطه که ساختارهایی که در منظرهای امروز در کار و جریان هستند با تاکید بر مفید بودن، سود آوری و کارکرد و حتی واژه هایی مصادره شده مثل بهینه سازی مصرف، هوشمند سازی و بسیاری دیگر در جهت افزایش سلطه طبقه مسلط بر طبقات پایین و ایجاد گروه هایی رانده شده یا حتی بدتر، به حساب نیامده میشود.
حال مانند یک فانتاسماگوریا اگر بر جریان های منظر -و این اصل که جریان ها برساختی و موقتی هستند نه طبیعی و دائمی- آگاه نباشیم، اقدامات و مداخلات انجام شده در منظر نیز اگرچه بهترین شکل عملکردی و زیبایی در سطوح پیش گفته را تامین کنند، در کل در خدمت نظام سرمایه داری هستند که کشندۀ شکل های جدید از زندگی و شمارش به حساب نیامده ها بوده و کنامی برای قدرت و حیات سلطه تامین می کند.
ولی آگاهی دادن نیز کافی نیست. چون پس از آگاهی یافتن از سلطه و سختی شرایط، هرچند افراد بهشت نادانی را ترک می کنند ولی به قول سارتر دچار تهوع می شوند. یعنی ممکن است تسلیم شوند و همراه سلطه، دچار توهم بی طرفی و یا حتی توان را از دست بدهند و نا امید و منفعل شوند. در این شرایط منظر از طریق مداخله در محیط و تجربه می تواند انگیزه را حفظ و ایجاد کند. کمترین سطح ایجاد انگیزه که نگاه علم هم از آن دفاع می کند بایوفیلیاست.
یعنی طبیعت دوستی در انسان وجود دارد و حضور در هوای پاک یا کنار جلوه های طبیعت می تواند شادابی ایجاد کند. دومین سطح آن را می توان منظر متعالی دانست یعنی تجربه آسمان باز پرستاره، طلوع و غروب، دریای مواج، گونه های جانوری و بسیاری جلوه های متعدد و شگفت انگیز که امکان پذیری و ناشناخته ها و بن بست نبودن را از طریق تجربه و تغییر وجودی می توانند نشان دهند.
ولی این شمشیر دو دم می تواند با اتهام رمانتیک یا احساسی بودن و در معرض خطر مصادره قرار گرفتن همراه شود. کار معماری منظر برای فعال کردن این نقش آن است که پوشش های تحمیل شده به معنای منظرها را فاش کند و از تحریف امکان پذیری شکل های جدید زندگی جلوگیری کند.
باغ ایرانی و اشعار مولانا نمودهای چنین زیبایی و معنایی هستند که نقش خود را تا سطح آگاهی و انگیزه پیش برده اند و این پیشینه در هنر ایرانی وجود دارد. بنابراین «زیبایی و معنا» در منظر برای آگاهی و انگیزه ضروری است تا بتوان آپارتوس فعال جاری در شهرهای کنونی را دگرگون کرد.
