نفت و دگرگونی بندر در شهر-بندرهای خوزستان

منظر نفت

پیدایش نفت در خوزستان، بسیاری از المان های سرزمینی این منطقه را که عموماً بر اساس پیوندهای انسانی و طبیعی شکل گرفته بودند، با تغییرات اساسی مواجه نمود. در این نوشته تلاش می شود که به صورت خلاصه به این پرسش توجه شود که نفت چه تغییراتی را بر المان بندر در شهربندرهای خوزستان پدید می آورد؟

برای قرن ها، بندر و شهر در بسیاری از نقاط جهان به صورت بسیار نزدیکی در هم تنیده بودند و در یک رابطه تنگاتنگ با یکدیگر قرار داشتند. همین موضوع سبب می شد که شهر و بندر در یک امتداد فضایی واقع شوند به نحوی که تفکیک بندر و شهر از یکدیگر اساساً امکان پذیر نباشد.

این عدم تفکیک پذیری شهر و بندر سبب می شد که بسیار از فضاهای شهری از قبیل بازار، فضاهای تجمعی نظیر عبادتگاه ها و همچنین فضاهای سکونتی در مجاورت بلا فصل فضای بندر واقع شوند (Hein, 2014). این نقش فضایی بندر در ساختار شهری شهر بندرها، در کنار نقش آن ها در اقتصاد شهر، حمل و نقل و تجارت و … بندر را به عنصری مهم از زیست انسانی در این شهرها از نظر جنبه های عینی و ذهنی بدل می نمود.

در بستر سرزمین خوزستان، به واسطه نزدیکی به خلیج فارس، در حاشیه جنوبی آن، شهر بندرهای بسیاری را می توان یافت. این شهر بندرها که بسیاری از آن ها از همان الگوی ذکر شده در قسمت بالا پیروی می نمودند، با شکل گیری صنعت نفت در خوزستان متحول می شوند. در واقع در این شهرها، فضای بندر که تا پیش از این بخشی پیوسته به ساختار شهری بود، به مکانی برای برای صدور نفت و و ورود کالاها و تجهیزات مورد نیاز در صنایع نفتی بدل می شوند.

به عنوان مثال بنادر ماهشهر و خرمشهر که پیشتر عموما به عنوان بندری بازرگانی عمل می نمودند، با شکل گیری صنعت نفت در خوزستان، و در پی آن ایجاد اسکله های بزرگ اختصاصی و همچنین تأسیسات مورد نیاز، به قرق شرکت های نفتی درگیر در منطقه در می آیند. در این باب توصیف حاج عبد الغفار نجم الملک از بندر ماهشهر به خوبی تصویری از بندر ماهشهر تا پیش از اختصاص آن به فعالیت های نفتی ارائه می دهد. او بیان می کند: «محصول باغ ملک و رام هرمز، شامل گندم، جو، جوزق…. به بندر معشور (ماهشهر) حمل می شود و از آن جا این محصولات به سمت بمبئی به وسیله کشتی ها روانه می شوند» (جعفری، 1383).

با این حال با استقرار شرکت نفت در خوزستان و ایجاد زیرساخت ها و تأسیسات خاص خود در کنار این بنادر، بندر در شکل سنتی خود که در بردارنده شیوه های سنتی و اقتصادی بومی است و در پیوستگی با سایر فضاهای شهری قرار دارد، به محاق می رود. در واقع جدا شدن بندر از سایر فضاهای شهری، ایجاد انبارها بزرگ، ایجاد اسکله هایی با امکان پهلوگیری کشتی های غول پیکر، جرثقیل ها عظیم، همگی تحول بندر و تفکیک آن از فضاهای شهری را به دنبال دارد.

این تحول فضایی بندر در شهر-بندرها در نتیجه فعالیت های نفتی به خوبی در داستانی به نام زیر آوار آفتاب، اثر مسعود میناوی، نویسنده خوزستانی توصیف شده است: «بندر در قرق آفتاب بود… جرثقیل ها با اهرم های عظیم رو به آفتاب علم شده بودند. کشتی، آن طرف حصار بندر، کنار اسکله در سکوتی مشکوک لنگر انداخته بود…. ستون های عظیم دود فراز برج کت کراکر انگار گله های رام فیلان توی فضا یک جا مانده بود و هوا بوی شرجی و نفت می داد» (همان).

آنچه از این توصیف بر می آید این موارد است، که با شکل گیری فعالیت های نفتی، فضای بندر، در شهر بندرها را از سایر فضاهای شهری جدا می شود، از طرف دیگر ورود تأسیسات مورد نیاز سبب می شود که بندر از شکل سنتی خود به فضایی صنعتی و آلوده تبدیل شود که دور از دسترس ساکنان شهر واقع می شود (تصویر1).

 همین موضوع ضرورت توجه به حل این معضلات و ارائه راهکارهایی در جهت احیای ویژگی های بنیادین بنادر در شهربندرها را ضروری می نماید. چرا که اساساً با رخ دادن این تحولات بندر به عنوان یکی از مؤلفه های اصلی این شهرها دچار نوعی انزوا و جدایی شده است.

ازدیاد فعالیت های مرتبط با صنعت نفت در حالی این اتفاق را برای بنادر در شهرهای خوزستان رقم زده است، که با بررسی دیگر بنادر در سطح جهانی می توان مشاهده نمود، که علی رغم توسعه و شکل گیری فعالیت های جدید در بستر بنادر در شهربندرها، همچنان پیوند شهر با بندر و قرار گیری آن ها در امتداد هم حفظ شده است. به عنوان مثال تجربه بندر بزرگی نظیر روتردام در کشور هلند در این زمینه می تواند بسیار ارزشمند باشد.

این بندر که مانند بنادر خوزستان در فعالیت های نفتی نقشی پر رنگ را ایفا می کند، علی رغم بزرگی و کثرت فعالیت های مختلف روی داده در آن، در دهه های اخیر و در نتیجه ساماندهی های جدید، پیوند خود را با شهر روتردام بار دیگر به دست آورده است و به روی زندگی شهری باز شده است.

در واقع در این شهر با گذر از ذهنیت مدیریت جدای بندر و شهر، ما شاهد آنیم که علی رغم توسعه هر چه بیشتر فعالیت های بندر، بندر و شهر در پیوندی با یکدیگر مورد توجه واقع شده اند، که همین موضوع سبب شده است که دیگر بندر فضایی منزوی و جدا افتاده در نظر گرفته نشود بلکه آن در هم آغوشی با فضاهای شهری و جریان فعال زیست انسانی مورد توجه قرار گیرد. (تصویر2) 

منابع:

• جعفری، محمد.(1383). نفت و بازتاب آن در آثار داستان نویسان خوزستانی. فصلنامه مطالعات ملی 19(5)،
• Hein, C.(2014). Port cities and urban wealth: between global networks and local transformations. International Journal of Global Environmental Issues, 13(2/3/4), 339-360.
• Hein, C.(2018). Oil spaces: The Global Petroleumscape in the Rotterdam. Journal of Urban History, 44(5), 887-929