فدراسیون جهانی معماران منظر (IFLA)، در سال ۲۰۰۸ چهل‌وپنجمین همایش بین‌المللی سالانۀ خود را با موضوع «دگردیسی با آب» (Transforming with water) در کشور هلند برگزار کرد. پروژه‌ای با عنوان «این رودها، باغ‌های تهران هستند» با توجه به رود-دره‌ها در شهر تهران در این رویداد مهم تخصصی شرکت داده شد. در این پروژه رودها و آب جاری، دست‌آویزی برای ایجاد تغییری رو به جلو در شهر تهران و منظر شهری آن قرار گرفت.

مبانی نظری طرح 
امروز ایجاد تعادل میان فعالیت‌های انسان و طبیعت، مهم‌ترین هدف برنامه‌های توسعۀ پایدار شهری است. در این بین ایده شبکه به‌هم‌پیوستۀ فضای سبز در شهر (زیرساخت سبز شهری) از راهبردهای مطرح در رسیدن به تعادل میان محیط طبیعی و مصنوع در شهر و ساختار پایدار شهر به شمار می‌رود.
پروژه تلاش می‌کند با توجه به شرایط و ساخت طبیعی شهر و معضلات موجود، زیرساختی سبز با تکیه بر آب برای شهر تهران تعریف کرده و با استفاده از ظرفیت‌های نهفته در بستر طبیعی شهر، برای رسیدن به ساختاری پایدار در تهران گام بردارد. راه‌حل طرح در تعریف ساختار پایدار برای تهران، توجه و احیای هفت رود-درۀ شهر از طریق ایجاد پارک‌های خطی در حاشیۀ آن‌ها همراه با تعریف دریاچه‌ای در جنوب شهر تهران (اراضی قلعه‌مرغی)، با توجه به شرایط مکانی و تحقق‌پذیری آن جهت تکمیل چرخۀ آبی و پیوستگی فضاهای سبز و در نتیجه دستیابی به ابعاد مختلف پایداری در تمامی نقاط شهر تهران بود.
روش فعلی برخورد تخریب‌کنندۀ محیط و میراث طبیعی درون شهر تهران با کانال‌کشی و تجاوز به حریم رودخانه، منجر به حذف رودخانه‌ها از سطح شهر و محیط زندگی شهروندان شده است. ساختار پیشنهادی برای شهر تهران با تکیه بر آب، به احیای رود-دره‌ها توجه کرده و از آن‌ها در جهت تعریف زیرساخت سبز برای شهر تهران استفاده می‌کند.
در نهایت این طرح با ارائۀ پلانی شماتیک، ایدۀ شبکه به‌هم‌پیوسته فضای سبز در شهر تهران با تکیه بر جریان آب و رود-دره‌های شهر را به عنوان راه اصلی دستیابی به توسعۀ پایدار تهران معرفی می‌کند و در شش گام به معرفی و تشریح طرح خود می‌پردازد.

ده اصل برای زیرساخت سبز
گروه تهیه‌کننده طرح، بر اساس مطالعات خود در زمینۀ شهر پایدار و با استناد به منابع مختلف، ۱۰ اصل را راهنمای تهیۀ طرح خود قرار داد. به موجب این اصول:
۱. اتصال و پیوستگی اصل است.
۲.  زمینه، مهم است.
۳.  زیرساخت سبز باید در مفهوم، برنامه و کارکرد استفاده از زمین سهیم باشد.
۴.  زیرساخت سبز باید قبل از توسعه، برنامه‌ریزی و حفاظت شود.
۵.  زیرساخت سبز باید و می‌تواند به‌عنوان چارچوبی برای حفاظت و توسعه عمل کند.
۶.  زیرساخت سبز اعتبار و سرمایۀ عمومی مهمی است که باید از حمایت مالی مناسب برخوردار شود.
۷.  زیرساخت سبز موجب منافع برای مردم و طبیعت است.
۸.  زیرساخت سبز به نیازها و علایق صاحبان زمین و بهره‌برداران احترام می‌گذارد.
۹.  زیرساخت سبز نیاز به ایجاد ارتباط با فعالیت‌هایی مطابق و گاه فراتر از نیازهای جامعه دارد.
۱۰٫ زیرساخت سبز نیاز به اجرا و برنامه‌ریزی بلندمدت دارد.

روند طراحی
گام نخست : شناخت بستر
در بخش شناخت بستر، طرح با ارائۀ مقاطع شمالی‌ـ‌ جنوبی و شرقی- غربی از شهر تهران، ویژگی‌های طبیعی و توپوگرافیک شهر را مورد توجه قرار می‌دهد. در عین حال از ویژگی‌های تاریخی- طبیعی شهر تهران در دوران دویست سال رشد و توسعه آن غافل نمی‌ماند. در این قسمت میراث طبیعی و منظرین شهر تهران مورد توجه قرار می‌گیرد.
گام دوم : طرح مسئله
گام دوم در رسیدن به کانسپت و استراتژی طراحی به تهران امروز و مشکلات و معضلات پیش روی آن پرداخته و دلایل مؤثر بر هریک را مورد بررسی قرار داده است.
این مشکلات و معضلات در دو گروه اصلی مشکلات کالبدی (عینی) و مشکلات هویتی و فرهنگی (ذهنی) تقسیم‌بندی شدند :

الف) مشکلات عینی (کالبدی)
• مشکلات مرتبط با آب در شهر تهران
• آلودگی هوا در شهر تهران
• کمبود فضای سبز شهر تهران

ب) مشکلات ذهنی (هویتی و فرهنگی)
مشکلات اجتماعی و فرهنگی امروز پایتخت از دو جنبه زیر مورد توجه قرار گرفت:
۱. از بین رفتن مناظر طبیعی‌ـ تاریخی شاخص و اصیل شهر
۲.  عدم تعلق خاطر ساکنین به شهر
(مردم تهران رودخانه‌های شهر خود را از یاد برده‌اند…)
گام سوم : کلید واژه‌های طراحی و منابع الهام
در این قسمت رویکردهای پروژه در جهت رسیدن به استتراتژی‌های طراحی با الهام از ارزش‌های مستتر در شعر و ادب ایران، ارائه و تثبیت شد.
گام چهارم : تعیین اهداف پروژه
در این بخش اهداف پروژه از سنتز مطالعات بخشی به دست آمد.
• انطباق شهر با ساخت طبیعی زمین
• پایدار و ایمن ساختن شهر در مقابل سوانح و حوادث طبیعی
• کاهش آلودگی هوا
• احیای هویت و خاطره سرزمینی
• توسعۀ معیارهای پایداری زیست محیطی شهر( تسهیل جریان طبیعی آب و هوا در عرصۀ شهر)
گام پنجم : استراتژی‌ها وکانسپت پروژه
پروژه در نهایت با ارائۀ استراتژی‌ها و طراحی کانسپت در جهت رسیدن به اهداف تعیین‌شده گام برمی‌دارد.
• احیای رود-دره‌ها با ایجاد پارک‌های خطی
رود‌-دره‌ها تنها میراث طبیعی باقی‌مانده شهر تهران در دامنه‌های البرز است که نشان از گذشتۀ سرسبز این شهر دارد.
رود-دره‌ها ریه‌های شهر تهران‌اند.
رود-دره‌ها تنها راه توسعۀ شهر تهران‌اند.
• ایجاد سطوح نفوذپذیر آب
• استفاده از آب رود-دره‌ها در جهت ایجاد تحول در شهر تهران
• توسعۀ فضاهای فراغتی شهر
• افزایش خوانایی شهر
• تداعی مسیر طبیعی دره‌ها در عرصۀ شهر
معیارهای طراحی کانسپت منظر پروژه
برای طراحی منظر طرح، وجود برخی معیارهای پایه که جهت‌گیری و رویکردهای اصلی را در برداشته باشد، ضروری است. معیارهای موردنظر برآمده از اهداف و راهبردهای (استراتژی‌ها) طرح چنین تعریف شد:
• آزادسازی و احیای رود-دره‌ها
• تعریف پهنۀ سبز با محوریت مسیر
• جداسازی فاضلاب و توقف ورود آن به درون رود-دره‌ها
• هدایت مازاد آب قنات‌های تهران به درون رود-دره‌ها
• هدایت آب‌های سطحی به درون رود-دره‌ها
• هدایت آب رودـ‌دره‌ها به سمت دریاچه‌ای واقع در مناطق جنوبی شهر

گام ششم : ارائۀ راه‌کارهای اجرایی در مقیاس خرد
در نهایت قسمتی محدود از رود-دره فرحزاد بر اساس این راه‌حل‌ها طراحی شد و گروه، ایده و کانسپت‌های مطرح‌شده را به راه‌کار‌های اجرایی در مقیاس پایین‌تر تعمیم داد.

نویسنده‌: آیدا آل‌هاشمی/ پژوهشگر دکتری معماری منظر، دانشگاه تهران
منبع متن: ص ۶۲-۶۶ ماهنامۀ تخصصی منظر ، شمارۀ هفتم ، خرداد ۱۳۸۹.