رونمایی کتاب سه‌گانه منظر ایرانی

«فضا»، موضوع معماری است. تولید فضا امری فرهنگی است که در هر تمدن و دوره تاریخی، بسته به ساختار اندیشه و ویژگی‌های فرهنگی عصر، صورتی مخصوص پیدا می‌کند. تمدن‌هایی که از سابقه طولانی برخوردارند، ویژگی‌های ثابتی در معماری و تولید فضا به وجود می‌آورند که در تحولات زمان و مکان، پیوستگی جوهر را در معماری آن تمدن به وجود می‌آورد. تکرار ثبات ویژگی‌های خاص یک معماری در گذر زمان موجب ایجاد صفاتی برای آن می‌شود که به آن هویت گفته می‌شود. هویت معماری، نتیجه وجود ویژگی‌های خاص نیست، بلکه محصول استمرار و تداوم صفات ممتاز در معماری است.

فرض آن است که ادراک مشترک از انواع گونه‌های معماری، نتیجه وجود هویت واحد در آنهاست که به نام‌گذاری تحت یک عنوان واحد از جمله «منظر ایرانی» می‌انجامد. منظر ایرانی محصولی از تمدن و فرهنگ انسان‌هایی است که به دلایل مختلف تاریخی و جغرافیایی با هویت ممتاز و مستقل شناخته می‌شود. دست‌یابی به راز استقلالِ هویتِ آن، موضوع این کتاب است.

نظریه ای که اساس تولید کتاب حاضر است، به کارکرد توأمان معنایی، عملکردی و زیباشناسانه فضا معتقد است. روند «صورت‌یابی» یک مفهوم مجرد، سؤالی بنیادین در مجموعه دانش بشری است : چگونه یک مفهوم مجرد در عالم ماده شکل می‌گیرد؟ فضا به مثابه نتیجه معماری، محصول «ماده‌گزینی» اندیشه انسان است. تفاوت در صورت‌های مختلف فضا که در معماری‌های گوناگون به دست می‌آید، به دلیل تفاوت در مفاهیم مجرد پشتیبان آنها یا ذهنیت پدیدآورندگان آنهاست. ذهن انسان‌ها، تحت اثر شرایط مختلف محیطی و تاریخی، تفسیر خاصی از هستی، جهان پیرامون و قانون‌مندی آنها به دست می‌دهد که براساس آن، نمودها و نمادها پدید می‌آیند؛ نمادهایی برگرفته از محیط و جهان واقع یا ذهن و خیال انسان.

از آن پس این نمادها وظیفه معنابخشی به محیط زندگی انسان‌ها را برعهده می‌گیرند. نقش‌آفرینی نمادها برحسب معنایی که به آنها نسبت داده شده، در ساخت فضا و تولید معماری هر تمدن، متفاوت و ویژۀ همان فرهنگ است. تا زمانی که نمادهای یک تمدن برای افراد آن معتبر باشد، قدرت تأثیرگذاری خود در ساخت فضا را ادامه می‌دهد؛ اگر چه اعتبار نمادها می‌تواند در طول تاریخ از معانی ساده و قطعی به مجموعه‌ای از معانی و مفاهیم زیباشناسانه جدید تحول یابد.

به گمان محققان این کتاب، منظر ایرانی به مدد وجود سه عنصر ویژه، گونه‌ای خاص از فضا را می‌آفریند که هویت و حس واحدی را به کلیت معماری – در انواع مختلف و مربوط به دوره‌های گوناگون- می‌بخشد.

حضور مستمر و دایمی این سه، در ترکیب‌های مختلف، روح فضای ایرانی را در معماری ایران رقم می زند. ادراک چیستی واحد، برای معماری ایرانی، تا آن زمان که مقید به حفظ سه‌گانه مذکور بود، محصول تداوم این ویژگی در ساخت و تولید فضاست. اگرچه منطق به کارگیری سه‌گانه منظر ایرانی در اعصار مختلف تحول پیدا کرده و از تکریم نمادها و معماری سمبلیک به نظام زیبایی‌شناسی ایرانی و تحولات منتج از آن سوق یافته، امّا تداوم حضور آنها عامل هویت‌بخش معماری ایرانی بوده است.

از این‌رو می‌توان پیش‌بینی کرد در صورت تداوم منطق زیباشناسانه فضای ایرانی در نمونه‌های امروزین، دست‌یابی به فضای ایرانی در عصر حاضر که حس تداوم هویت ایرانی را در مخاطب زنده کند، امری ممکن خواهد بود.