چکیده
جنبش آر-نوو به عنوان یکی از جنبش های پیشرو اواخر قرن نوزدهم در هنر و معماری اروپا نقشی قطعی بر شکل گیری معماری قرن بیستم و معماری دوران مدرن گذاشت. گستردگی و تنوع سبک های این جنبش، خصلتی است که آن را از سایر جنبش های هنری دیگر در دوران معاصر متمایز می کند. مشاهده برخی آثار معماری معاصر در ایران (به ویژه در تهران) که آشکارا تحت تاثیر برخی از گرایش های سبکی این جنبش قرار دارند، نشان از ورود گسترده ی این جنبش هنری غرب در معماری معاصر ایران در مقطعی خاص دارد. تنوع، تشابه و تفاوت های این گرایش های سبکی، تا اندازه ای است که مطالعه ای تطبیقی بر روی این دوره از معماری معاصر ایران را ضروری می نماید. این مقاله سعی دارد تا با بررسی تطبیقی گرایش های معماری آر-نوو در غرب و مقایسه اصولی آنها در ایران، به یک سبک شناسی جدید از این جنبش معماری غربی در ایران معاصر نزدیک شود. همچنین در این راستا به بررسی امکان طبقه بندی مجموعه این سبک ها در معماری معاصر ایران، در دوره زمانی مشخص، خواهد پرداخت. این مقاله در انتها نشان خواهد داد که علی رغم تنوع سبکی موجود در معماری دوران پهلوی اول در ایران معاصر تمامی این معماری زیر مجموعه های سبکی جنبش آر-نوو می باشد.
واژه های کلیدی: آر-نوو، اکسپرسیونیسم، آر-دکو، رمانتی سیسم ملی ایران، نئو کلاسیسم خرد گرا، معماری پهلوی اول.
مقدمه
طرح مسئله- مشاهده برخی آثار معماری معاصر در ایران (به ویژه در تهران) که آشکارا تحت تاثیر برخی گرایش های سبکی آر-نوو قرار دارند، نشان از ورود گسترده این جنبش هنری غرب به معماری معاصر ایران در مقطعی خاص دارد. تنوع، تشابه و تفاوت های این گرایش های سبکی، تا اندازه ای است که مطالعه تطبیقی بر روی این دوره از معماری معاصر ایران و این گرایش های سبکی در مبداء را اجتناب ناپذیر می نماید.
این مقاله قصد دارد تا با بررسی تطبیقی گرایش های معماری آر-نوو در غرب و در ایران، به یک سبک شناسی جدید از این جنبش معماری غربی در ایران معاصر نزدیک شود. همچنین در این راستا به بررسی امکان طبقه بندی مجموعه این سبک ها در معماری معاصر ایران، در یک دوره زمانی مشخص، خواهد پرداخت.
به این معنا و به منظور دستیابی به اهداف این مقاله، ابتدا به مطالعه و بررسی ویژگی های سبکی و سبک شناسی آر-نوو در بستر شکل گیری آن خواهیم پرداخت و سپس با بررسی نمونه های معماری متاثر از این جنبش در ایران به طبقه بندی این سبک ها در معماری معاصر ایران دست می یابیم و در این راستا مشخص نمودن دوره زمانی متعلق به این گرایش ها در ایران یک ضرورت در روش تحقیق محسوب می شود.
روش تحقیق- این تحقیق که به روش کتابخانه ای و میدانی، به صورت تطبیقی صورت گرفته است، در قالب تحقیقات توصیفی- تحلیلی قرار می گیرد. به این ترتیب که با بررسی کتابخانه ای کارهای انجام شده در این زمینه و توصیف و نقد آنها امکان تحلیل و مقایسه نمونه های ایرانی این گرایش ها با نمونه های غربی آن در راستای اهداف تحقیق، محقق گردیده است.
پیشینه تحقیق- در زمینه گونه شناسی معماری معاصر ایران تلاش های بسیار با اهمیتی توسط آقایان دکتر سید محسن حبیبی، دکتر علی اکبر صارمی و مهندس بهروز پاکدامن صورت پذیرفته است که در قالب برخی مقالات منتشر گشته اند و همگی در خور ارج علمی بسیار می باشند و در مقاله حاضر نیز در جای خود از این پژوهش ها استفاده گردیده و در مواردی به نقد و بررسی آنها نیز پرداخته شده است. همچنین رساله کارشناسی ارشد و دکتری نگارنده و چند رساله کارشناسی ارشد و دکتری دیگر نیز مقوله گونه شناسی معماری معاصر ایران را بنا به ضرورت و از زوایای متفاوتی مورد توجه قرار داده اند. لیکن توجه به سبک شناسی معماری آر-نوو در ایران، به صورت سبک شناسی یک دوره بر مبنای متد تطبیقی در این مقاله کاملا جدید و نتایج آن منحصر به فرد محسوب می شود.
نگاهی به گرایش سبکی در معماری آر-نوو
چنین به نظز می رسد که اشاره مختصری به گرایش های سبکی در معماری آر-نوو به منظور فهم دقیق تر مطلب اتی یک ضرورت در این مقاله محسوب می شود.
اکثر منتقدان و تاریخ نگاران هنر و معماری معاصر در مغرب زمین، بر این عقیده متفقند که آغازگاه هنر مدرن ریشه در تحولاتی هنری در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیسم دارد که از آن با نام جنبش آر-نوو یاد می شود. در واقع باید دانست که آر-نوو یک سبک نیست، بلکه به معنای بسیار وسیع و به طور کلی به تمامی جنبش های پیشقدم در اروپای اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم گفته می شود. هدف این جنبش ارائه آثار مستقل و بی سابقه ای است که تنها وجه مشترک آنها «تازگی» می باشد (بنه ولو، 1358).
وان دو ولده1 به عنوان یکی از هنرمندان این مکتب می گوید:« آثار ما را کنار یکدیگر قرار دادند و به خاطر خاصیت مشترکی که در تمام آن ها به وضوح مشاهده می گردید- یعنی تازگی- به آن آر-نوو نام دادند. (پاکدامن، 1362، 23)
این جنبش در معماری، در بین سالهای 3-1892 در بلژیک شکل گرفت. گیدئون2 دلیل ظهور آر-نوو را در بلژیک محیط آزاد و خالی از تعصبی که توسط هنرمندان پیشرو اروپا در بلژیک ایجاد شده بود می داند. مجله «هنر مدرن» در بلژیک تاثیر بسیاری در گردآوری هنرمندان این جنبش و ارائه افکار آنان برای مدت 30 سال؛ از سال 1881 نمود (گیدئون، 1365، 253).
چنین به نظر می رسد که این مکتب ضمن اعتقاد به شروع عصری جدید و آزاد گذاردن هنرمند از قید و بندهای گذشته، شیوه ها و گرایش های معماری متنوع و متفاوتی را به ارمغان آورده است. مطالعات حاضر و خصوصا نظریات نیکلاس پوزنر3 دو گرایش اصلی برای این جنبش قائل شده است، که هر گرایش از دامنه های وسیع و گوناگونی برخوردار است. پوزنر این گرایشات را با عنوان گرایش های «خرد ستیز» و «خردگرا» بیان می دارد (پوزنر، 1984)حال آنکه تاهارا 4 و تی یه بو5 این دو گرایش را نه خرد گرا و خرد ستیز، بلکه گرایش های اولیه و ثانویه این جنبش تلقی می کنند که یکی پس از دیگری شکل گرفتند (تاهاراف تی یه بو، 2000).
در گرایش خرد ستیز آر-نوو (به تاویل پوزنر)، نیز دو سبک متفاوت به چشم می خورد. یکی گرایشی که در آن معمار به صورتی بسیار آزادانه به طراحی بنا، با استفاده از اشکال و فرم های بدیع و به کارگیری نقوش و تزئینات فراوان می پردازد و به نوعی سر در گرو دوران ماقبل یعنی اکلکتیسم دارد. هر چند که حضور اکلکتیسم دیگر محسوس نیست. او از نقوش گیاهی، موتیف های شرقی و یا هر فرم دیگری که به نوعی احساس مخاطب را بر انگیزد در خلق فرم های دکوراتیو معماری استفاده می نماید. 6 این سبک را در تاریخ هنر به سبک آر-دکو بازشناسی می کنند.
شیوه دیگری که تحت تاثیر آر-نوو و عمدتا در گرایش خرد ستیز در دهه 1910 به وجود آمد سبکی است که در نگاه اول، ظاهرا هیچ ارتباطی با این گرایش نداشته و از نظر فرم نیز کاملا مستقل از آر-دکو به نظر می رسد. این سبک در تاریخ هنرهای تجسمی به سبک اکسپرسیونیسم شناخته می شود. در این شیوه معمار با به کارگیری و ترکیب احجام و عناصر، به نحوی بدیع به بیانی مجرد از ارزش های مستتر در آن می پردازد. به همین دلیل از لغت اکسپرسیونیسم و یا بیان گرایی برای نامیدن این شیوه استفاده شده است. اکسپرسیونیسم به دنبال «بیان» یک مطلب و یا مطالبی است که حاوی ارزش های مخفی در یک پدیده، اثر و یا جامعه باشد. بدین لحاظ اولین نکته ای که در رابطه با این شیوه به ذهن می رسد آنست که فرم، در آن نقشی اساسی و بنیادی را بازی می نماید. بدین لحاظ می توان اولین شیوه مستقل شده از اکسپرسیونیسم را اکسپرسیونیسم فرمالیستی نامید 7 (تصویر 2).
در ادامه همین شیوه در دهمه دوم و سوم قرن بیستم و تحت تاثیر حکومت های سوسیالیستی، فاشیستی و نازیستی شیوه ای از معماری اکسپرسیونیسم پدید آمد که پیامی عمدتا ایدئولوژیک و آرمانی داشت. بسیاری از نمونه های معماری اکسپرسیونیسم در این دو دهه به صورت نمادین بیانگر قدرت و یا دیگر ارزش ها و آرمان های نظام های جدید حکومتی گردید که با تاکید بر ملی گرایی و قوم گرایی افراطی به دنبال ارائه یک هویت جدید ملی بودند و آن را از این طریق بیان می نمودند. این شیوه از اکسپرسیونیسم را با نام اکسپرسیونیسم آرمانگرا می شناسیم، هر چند در فرهنگ های هنری از آن به رمانتیسیسم ملی دهه های بیست و سی نیز یاد می شود8 (تصویر 3).
پی نویس:
Henry Van De VELDE (1863-1957) 1-هنری وان دو ولده
Siegfried GIDEON (1888-1968) 2-زیگفرید گیدئون
Nikolaus PEVSNER (1902-1983) 3- نیکلاس پوزنر
Keiichi TAHARA (Born in 1951) 4-کی ای شی تاهارا
نویسنده و محقق هنر و سرپرست موزه اورسی پاریس.Phillippe THIEBAUT5-فیلیپ تی یه بو
6- از معماران معروف این گرایش می توان به آنتونی گائودی اشاره کرد. هر چند که بزرگانی چون ژورف اولبریخ و اتو واگنر نیز در این زمینه فعالیت داشتند. –نگارنده.
7- معمارانی نظیر هانس پولزیگ، اریک مندلسون و ماکس برگ معروفترین چهره های اکسپرسیونیسم هستند که هر سه آلمانی می باشند. حتی آثار برخی معماران نظیر پتر بهرنس و اولبریخ و بخشی از آثار گائودی علاوه بر آنکه در شیوه های مربوط به آر-دکو شناسایی شده اند و در شیوه معماری اکسپرسیونیسم نیز قابل طبقه بندی بوده و تاثیر بسیاری بر شکل گیری این شیوه داشته اند. البته شرط آنکه بتوان آثاری چون آثار گائودی را در این شیوه طبقه بندی کرد، ان است که با یک طبقه بندی درونی در اکسپرسیونیسم نیز دست یابیم- نگارنده.
8- از معماران معروف این دوره می توان به آلبرت اشپر و تروست آلمانی (معماران محبوب هیتلر) و مارچوپیاچنتینی در ایتالیا و در اتریش از کارل اهن نام برد- نگارنده.
(این مقاله در مجله هنر های زیبای دانشگاه تهران، شماره 35، پاییز 1385 به چاپ رسیده است.)
نویسنده : دکتر سعید حقیر / دکتری تاریخ هنر و معماری از دانشگاه پانتئون-سوربن (پاریس1)
E-mail: [email protected]
