پس از گذشت 5 سال از فعالیت کمیته‌های نمای مناطق تهران، «سند راهنمای بررسی نماهای ساختمانی» از سوی معاونت شهرسازی و معماری شهرداری ابلاغ شد[1]. در این خبر، هدف از این اقدام ایجاد ادبیات مشترک بین اعضای کمیته و طراحان و تسهیل روند تایید پرونده‌ها دانسته و مطالعه و رعایت مفاد آن الزامی شمرده شده است. معاون شهرسازی و معماری شهرداری در انتها این سند را “زمینه‌ساز تصمیم‌گیری یکدست” برای طرح نماها دانسته است.
نگارنده در این نوشتار به دنبال نقد این سند نیست؛ چه اینکه تمامی توصیه‌ها و ضوابط دو بخش آموزشی و راهنمای این سند می‌تواند – کم و بیش- مورد تایید همه صاحبنظران این حوزه باشد. این یادداشت نقدی بر تکرار چندین باره موضع نادرست شهرداری در ساماندهی نماهای شهری است[2]. با بررسی سابقه این موضوع در اسناد و مطالعات پیشین مشخص می‌شود که مساله حل ناشدنی آشفتگی نماهای شهری به دلیل عدم وجود ضوابط، راهنماها و دستورالعمل‌ها نیست. مدیریت شهری پایتخت سال‌ها است که با صرف بودجه و بکارگیری مشاوران گوناگون چندین سند اینچنینی تدوین، تصویب و حتی ابلاغ نموده است، اما شهروندان همچنان تغییری در چهره شهر خود احساس نمی‌کنند. برخی از این موارد عبارتند از:
- دستورالعمل ساماندهی نماهای شهر تهران- 1375
- دستورالعمل طراحی و اجرای نمای ساختمانها-1387
- دستورالعمل ارزیابی طرح‌های معماری- 1388
- الگوی راهنمای طراحی، کنترل و اجرای نماهای شهری- 1391
- راهنمای طراحی و کنترل نماهای شهری (ضوابط عام یا انضباط نما)- 1393
- ضوابط طراحی نماهای مسکونی منطقه 17- 1393
- راهنمای طراحی و کنترل نما (انتظام نما)- 1394
- ضوابط و مقررات طراحی نما در خیابان پیروزی و حوزه‌های پیرامون آن- 1394
- سند راهبردی طراحی نما برای ساختمان‌های بااهمیت شهری
- ضوابط طراحی نمای منطقه 22
- ضوابط طراحی نمای منطقه 1- 1397
- و ….
معمولاً بخش اعظم این ضوابط با ارائه تعاریف و معرفی اصول کلی طراحی تلاش دارد تا ضعف کیفیت نظام آموزشی و عدم صلاحیت طراحان حاصل از جریان مدرک‌گرایی را جبران کند؛ چه اینکه در نمونه تجارب جهانی این بخش به دلیل اعتبارسنجی سختگیرانه‌تر در مورد شایستگی طراحان و نیز حضور پررنگ نهادهای ارزیاب (نظیر نظام مهندسی) بسیار مختصرتر است.
آنچه این نمونه ضوابط را ناکارآمد کرده و پس از مدتی در آرشیو اسناد شهرداری به فراموشی می‌سپارد، موضع و تلقی نادرست مدیریت شهری از چگونگی اثرگذاری آنها است. از نظر مدیران ارشد شهری، ضابطه خوب آن است که نیاز به مواجهات انسانی را کاهش داده و با کمترین تنش و تغییر در روند جاری شهرداری موجب اثرات زودهنگام و قابل افتخار در کارنامه مدیریتی شود! حال آنکه ابلاغ صحیح‌ترین و قوی‌ترین قوانین بدون تعریف سازوکار اجرایی و عزم در بدنه سازمان برای عملیاتی کردن آن بی‌اثر است. پشت عبارت “تصمیم‌گیری یکدست” در گفته‌های معاون شهرسازی و معماری، هراس از یک سلسله اعتراض نهفته است: اعتراض ” مالکان و سازندگان از اعمال سلیقه داوران”، اعتراض “کارشناسان شهرداری از بار کاری جدید” و اعتراض “مدیران ارشد از کندی صدورپروانه و کاهش درآمد”.
عملیاتی شدن ضوابط نیازمند تعریف سازوکار اجرایی، آموزش کارشناسان شهرداری‌ها برای آشنایی با شرح وظایف خود و چک لیست‌های طراحی شده، کنترل دقیق آنها و قاطعیت مدیران در پشتیبانی از داوران شایسته کمیته نمای مناطق است. در شهرهای موفق دنیا فرایند تصویب نما مانند دیالوگی کاملاً تخصصی است که هر دو سوی آن به اصول و ادبیات موضوع اشراف و پایبندی کامل دارند و طرح نما از ابتدا در کل جریان طراحی ساختمان با ضوابط یکپارچه پایش می‌شود. در تهران اما، بدون تعریف جامع جریان کاری داوری (workflow)، صدور نادرست مجوزهای ساخت قبل از طرح نما و تحت فشار کاری حاصل از انباشت پرونده‌ها، حتی اساتید خوشنام دانشگاهی کمیته‌ها هم به اعمال سلیقه متهم شده و برای تسریع روند تصویب کنار گذاشته می‌شوند!
البته اعمال سلیقه فردی در قلمروی اصول علمی و تجارب حرفه‌ای کاملاً مردود است؛ اما طبق مشاهدات نگارنده ریشه اصلی اینگونه اعتراضات نه اعمال سلیقه داور؛ بلکه مسایل دیگری است، همچون عدم صلاحیت طراحان و پیروی آنها از خواست مالک و مد بازار به جای اصول طراحی، عدم رعایت اولویت و سلسله مراتب بررسی اصول و ضوابط در نبود چک لیست‌ها و عدم همسویی ضوابط سایر بخش‌های شهرداری با خلق یک طرح نمای مطلوب، تفسیرپذیری ضوابط کلی در نبود پیوست‌های تکمیلی (برای اقلیم، فضای سبز، فناوری‌های نوین و …) و …
آنچه برای “تصمیم‌گیری یکدست” در فرآیند تصویب طرح نماها در شهرداری لازم است، نه حذف حضور متخصص و داوری کیفی؛ بلکه روال‌سازی برای اجرایی شدن ضوابط، توجیه همه بخش‌های شهرداری به اهمیت نما و تعریف شرح وظایف برای کارشناسان شهرداری مناطق، نواحی و دفاتر خدمات الکترونیک در فرایند تصویب طرح نما است تا بدین ترتیب بخشی از اصول ساده و اولیه “یک طرح مطلوب” (نظیر انطباق نما با پلان!!) قبل از ورود پرونده به کمیته از طریق چک لیست‌ها کنترل شده و بار کاری کمیته کاهش یابد. ابلاغ و رواج چک لیست‌های طراحی شده توسط مشاوران کار سختی نیست اما با تنش معمول یک تغییر همراه است. به همین دلیل سالهاست که شهرداری تهران به بهانه‌های مختلف از آن پرهیز می‌کند و به بهانه اعتراضات مردمی، یا بار کاری شهرداری (با وجود مازاد نیرو در بدنه خود) یا جامع نبودن فرم‌ها، به جای تدقیق فرمت‌ها و توسعه شرح وظایف کارشناسان خود و تربیت آنها از طریق کارگاه‌ها و دوره‌های بازآموزی، حل این مشکل را با برچسب “اعمال سلیقه داوران” در حذف کمیته و برخورد با نما بصورت یک مساله کمی (نظیر اعداد مطلق تراکم یا بر و کف) جستجو می‌کند! … پاسخ مطلوب برای شهرداری تهران در مورد کیفیت و زیبایی نماهای ساختمانی خلاصه کردن ابعاد مختلف موضوع در چند فاکتور کمی قابل اندازه‌گیری در سامانه طرح تفصیلی است! … پاسخی که ورای نشدنی بودن آن، هیچ مشاور متعهد و خبره‌ای حاضر به تهیه سفارشی آن برای مدیران نیست! … و چرخه تدوین ضوابط و بی‌نتیجه ماندن آنها همچنان ادامه دارد…
[1] خبرگزاری ایرنا، مورخ 10/2/99
[2] این اطلاعات حاصل مطالعات و فعالیت حرفه‌ای نگارنده در تدوین ضوابط نما برای دو منطقه از تهران به عنوان سرپرست تیم بین سال‌های 93 تا 97 و مصاحبه با کارشناسان شهرداری، سازندگان و نیز حضور در جلسات کمیته نمای منطقه یک است.
