تا قبل از دوره ناصرالدین شاه قاجار، منظر شب در شهرهای ایرانی مفهومی جز روشنایی معابر اصلی با هدف حفظ امنیت شهر را در بر نداشته است. در اواسط دوره قاجار با به کار گیری چراغ های گازی در مرکز شهر و خیابان های اطراف آن، منظر شبانه شهر مفهومی جدید از هویت بخشی به شهر را تعریف کرد. با تغییر نظام شهرنشینی و گسترش شهرهای امروز به ویژه کلانشهرها، مدت زمان فعالیت شهروندان در شهر افزایش یافته و بخشی از فعالیتهای روز در شب ادامه خواهد یافت. از این حیث شب فرصتی برای تعریف مجدد منظر شهر در بازه ای از زمان است که تعریفی متفاوت از اجتماع شهری و پویایی در آن وجود دارد. منظر شبانه این امکان را فراهم می کند که سلسله مراتب عناصر شهر در بازه های مختلف روز معنابخشی شود و نحوه نمایش این عناصر در برنامه های شبانه شهر مورد تحقیق قرار گیرد. امروزه منظر شبانه در شهرها به یک مطالبه شهری و مدیریتی تبدیل شده است. برنامه ریزی شبانه و جذابیت شهرها در شب موضوع مهم سیاستگذاری شهری است که در قالب موضوعی تخصصی برای آن برنامه «طرح جامع منظر شبانه» تهیه شده است.
«بهناز امین زاده»، مدیر برنامه طرح جامع شبانه تهران در توضیح برنامه های طرح منظر شب، با بيان اينكه رويكرد طرح را براساس نياز جامع شهر تهران تدوين كرده اند اذعان می دارد که اين طرح نه فقط با تكيه بر منظر و ظاهر شهر بلكه براساس حيات شهر نيز تدوين شده است. از همين رو الزامات اجراي اين طرح شامل الزامات اجتماعي و فرهنگي است و همچنين جنبه‌هاي زيبايي بصري از جمله نورپردازي مورد توجه قرار گرفته است. از سوي ديگر الزامات عملكردي نيز به سبب وجود گردشگران در شهرها از ديگر جنبه هاي الزام آور اين طرح بوده كه مورد توجه قرار گرفته است.
برنامه طرح جامع با الگو گرفتن از طرح زندگی شبانه کشورهای اروپایی تهیه شده که مطابق برنامه موجود فضاهاي شهري در قالب‌هاي مشخصي مانند خيابان‌ها، ميادين، مراكز فرهنگي، مراكز تفريحي و چند منظوره تقسيم بندي و بررسي شده است. بنابراین جهت پویایی شهر در شب، شهر را بر اساس پهنه های کارکردی (مذهبی، گردشگری، تفریحی) در مناطق 1، 3، 6 و 12 تقسیم بندی کرده و در راستای پویایی پهنه های تعریف شده، مباحث اقتصاد شبانه در هر پهنه به عنوان عامل مهم حیات شبانه مطرح می شود. در حالی که برنامه ای راهبردی برای آن ارائه نشده است. اهداف طرح در دو دسته کلی «منظر» در قالب کالبد شهر و «حیات شهر» تعریف و بر این مبنا شهر را به پهنه های کارکردی تقسیم و برنامه های خرد مقیاس و مبتنی بر بازدهی اقتصادی ارائه شده است. منظر پدیده ای عینی-ذهنی است که می تواند خوانش واقع گرایی از شهر در بازه های زمانی مختلف ارائه دهد. این دیدگاه مبتنی بر سیستمی از ارزشهای فردی یا جمعی است که صلاحیت اجتماعی و فرهنگی فضای ادراکی را به خود اختصاص داده است. حیات شهر وابسته به منظر آن است و امری کالبدمبنا نیست.
در بحث نورپردازی شبانه شهر، می توان با توجه به پهنه های کارکردی و معابر، جهت تامین روشنایی و ارتقا امنیت در سیاست های تفکیکی، روشنایی شهر را در کالبد آن مدیریت کرد. اما در خصوص منظر شبانه، شناخت فرایند های مفهومی شب در قیاس با روز و مکانیابی صحیح آن در خصوص پویایی شبانه شهر از اصول مهم و اولیه طرح خواهد بود. برخی از فعالیتهای روز و شب بر هم انطباق دارند. اما در شب به دلیل محدودتر شدن فعالیتها و فضاهای مکث، از نظر ادراکی رابطه متمرکزتری بین قلمرو فعالیتی و فضای ادراکی مخاطب نسبت به بازه زمانی روز دارد. در شب، تمرکز بیشتری بر فضاهای مکث صورت میگیرد و از نقاط عطف پویایی منظر شبانه هستند. در این فضاها روابط صمیمانه تر میان انسان و فضای شهر نمود پیدا میکند، چون فاکتورهای مداخله کننده دیگر محو میشوند و انسان با فضای بلافصل در ارتباط قرار میگیرد. این فضا در شب، منظری متفاوت از روز را برای مخاطب به نمایش خواهد گذاشت. منظر شبانه فرصتی را برای تجدید نظر در کیفیت بصری و ادراکی منظر شهری با ایجاد ارتباط معنایی جدید در قلمرو شبانه ایجاد می کند. آنچه در این منظر باید مورد توجه باشد، تاریکی فضا و اقدامات جهت روشنایی نیست بلکه تغییرات ادراکی فضا و تعیین قلمرو فعالیتی مخاطب در شب هنگام است.
از این حیث سیاست های شهری در منظر شبانه را می توان به دو دسته تقسیم کرد: مواردی که بر شهر در شب تأکید دارند و مواردی که زندگی شبانه شهر را تحریک می کنند. آنچه از اجتماع شبانه یاد می شود، از مواردی است که بر شهر در شب تاکید دارد و از شروط لازم برای منظر است. شرط اقتصاد شبانه از شروط کافی و از عوامل محرک زندگی شبانه خواهد بود. در تحلیل این دو سیاست توجه به این نکته حائز اهمیت است که گستردگی حیات روز و شب شهر از حیث پهنه های فعالیت اجتماعی تفاوت دارند. کنشهای شهر در شب، نشان دهنده پهنه منظر شهری محدودتری نسبت به حیات روز است که دسته بندی فضایی گزینش شده و متمرکزتری را ارائه می دهد. نمی توان به تبعیت از طرح جامع شهری، فضاهای شبانه را نیز بر مبنای پهنه های کارکردی تقسیم بندی و پس از آن با اقدامات تزئینی به دنبال پویایی بود.
بنابراین گزینش مکان بر اساس هویت آن در فرایند ادراک اجتماعی، ساختارهای مفهومی و کارکردی شهر از اقدامات مهم و راهبردی در پویایی شبانه شهر خواهد بود. تنها در مکانهای خاصی از شهر مانند مرکز شهر فعالیتهای شب و روز برهم انطباق دارند و این مکان نقطه عطف برنامه های راهبردی منظر شبانه خواهد بود. انطباق کامل مفهومی-فعالیتی در طول شبانه روز به عنوان شروط لازم و کافی برای پویایی محیط از نظر جامعه مخاطب الزامی است. همچنین حضور مخاطب در مرکز به عنوان مکان خاص شهر، برآمده از ساختارهای اجتماعی هستند که با گذشت زمان به تبع فعالیتهای جاری مانند فعالیتهای اقتصادی توسعه یافته اند. براساس استراتژی اقتصاد شبانه، نباید هدف نوآوری فرهنگی و یا فعالیتی در منظر شب در اولویت سیاستگذاری قرار بگیرد. شناسایی گروهی از مخاطبان منظر شبانه و تقویت پتانسیلهای فعالیتی در قلمرو قابل ادراک در شب، خود عامل محرک در پویایی منظر شبانه شهر خواهد بود.
طرح جامع منظر شبانه، اقدامی راهبردی محسوب نمی شود. تهیه برنامه راهبردی منظر شب از الزامات مدیریت شهری است که تا کنون به آن نپرداخته اند. در بیان مفاهیم، میان مسئولان ذی‌ربط از نظر فهم و ادراک موضوع، اشتراک مفهومی وجود ندارد. طرح مذکور تمایل دارد تصویر یک شهر غیر پویا در شب را به چالش بکشد و منجر به ظهور و بهبود برخی مناطق شبانه شود. سیاست های انتخابی در طرح، به دنبال پویایی شب همانند منظر روز است. اما علی رغم انطباق پاره ای از فعالیتهای روز و شب، منظر شب مکملی مفهومی از منظر روز است نه همانند آن. با نگاهی واقع‌بینانه به مطالعات و اقدامات مدیریت شهری در خصوص منظر شبانه، عدم انسجام اقدامات و مطالعات در حوزه مراجع مداخله‌گر و عدم شناخت کامل و درست از این منظر مهم شهری، منشاء برخی رویدادهای رو به شکست احیا حیات شبانه شهر خواهد بود. اقدامات و برنامه های ارائه شده متکی بر اقدامات زیباسازی در شهر و زیر مجموعه ای از برنامه های نورپردازی شبانه محسوب می شود. برنامه هایی که در هدفگذاری و مدیریت اقدامات، رویکردی نمایشی و تزئینی داشته و متکی بر ساختار کارکردی و تفکیکی طرح جامع شهری هستند.
منابع
