شیوع بیماری کرونا در سال ۹۸ در جهان و میهن ما نشان داد که هنوز در بسیاری از جوانب توسعه شهری اصول تاب آوری را در عمل پیاده نکرده ایم. اگرچه باتوجه به تعدد بحران های مختلفی مانند زلزله، سیل، طوفان، گرد و غبار، بهمن، آلودگی هوا و … در کشور و طی سالیان گذشته مفهوم تاب آوری در منابع تئوریک و اسناد و ضوابط اجرایی و نظارتی مطرح شده اند اما بیماری های همه گیر مانند کرونا فصل جدیدی از رویکرد تاب آوری را در حیطه شهرسازی ایران گشوده است. گرچه در سوابق ایران باستان بیماری های همه گیر و قحطی های چندساله وجود داشته اند، اما از طرفی مدیریت و ضوابط شهرسازی به صورت ساختار یافته امروزی وجود نداشته و از طرف دیگر سوابق تاریخی چنین حوادثی برای بهره گیری امروز در دسترس نیست.
تاب آوری به زبان ساده به معنای میزان تحمل در برابر شرایط بحران است و حائز دو نکته اصلی است: اول اینکه چه میزان به شرایط اولیه برمی گردیم و دوم اینکه چقدر زمان می برد تا به شرایط اولیه برگردیم.
در مورد موضوع کرونا، همانطور که تمام مردم جهان در بازه زمانی سال ۲۰۲۰ درگیر این بیماری منحوس شدند، شهرهای ایران نیز با شدت های مختلف با این بحران دست به گریبان است. اما در ساختار نهادی، حقوقی، امکانات و زیرساخت های مرتبط با شهرهای تاب آور در برابر کرونا کشور ما قطعا با بسیاری از نقاط دیگر جهان متفاوت است و لذا مطالعات آسیب شناسی و راهکارهای مختص به خود را می طلبد.
برای مثال وجود نهادهای درگیر در عرصه مدیریت شهری مانند شهرداری ها، دولت، بویژه وزارت راه و شهرسازی، وزارت کشور که بعضا اقدامات موازی دارند و اینکه نظام آموزش و پرورش در شهرهای ایران مانند بسیاری از نقاط دنیا زیرمجموعه شهرداری ها نیست و درنتیجه تصمیمات متعدد و بعضا ناهماهنگ، تاب آوری در برابر این بحران را پیچیده تر ساخته است.
از سوی دیگر ضعف های موجود در ساختار شبکه حمل و نقل عمومی مانند کمبود سرانه ها و عدم رعایت استانداردها بویژه در کلانشهرهایی مانند تهران و مشهد و … که به ازدحام در خطوط مترو و اتوبوس در شرایط عادی می انجامید، تحمل و تاب آوری در برابر بیماری همه گیر را سخت تر نموده است. پیاده محوری و لزوم استفاده از دوچرخه که قبلا به صورت شعارگونه ای در محافل رشته شهرسازی مطرح می گردید، حالا یکی از تنها ابزارهای ایمن تردد در فضاهای شهری محسوب می گردند. در چنین شرایطی است که لزوم استفاده و دسترسی زنان شهروند به ابزارهای تردد مانند دوچرخه، موتور، اسکوتر و نظایر آن نیز بیشتر حس می گردد.
مساله آلودگی هوا و وارونگی هوا که شهرهای بزرگ کشور که هرساله بصورت تکرار شونده و روتین دیده می شود نیز احتمالا می تواند برای بیماران تنفسی کرونا وضعیت را دشوارتر کند، و در چنین شرایطی است که مشکلات بصورت فزاینده و اثرات به اصطلاح آبشاری خواهند آفرید.
در بخش مبانی تئوریک و اسناد پایه رشته شهرسازی نیز شیوع بیماری کرونا و الگوی دورکاری، خرید و تحصیل الکترونیک و زندگی با حداقل تردد و حضور در شهر، می تواند کلیه استانداردهای سرانه و سطوح مصوب گذشته را دچار تردید و بازنگری کند. این امر به نظر یکی از نقاط مثبت این بیماری منحوس و میراث خوبی برای ارتقا و بازنگری اصول و مصوبات توسعه شهرهای کشور و البته کل دنیا خواهد بود.
به نظر می رسد تهیه طرح جامع تاب آوری در برابر بیماری های فراگیر و نحوه بازنگری اصول، سرانه ها و استاندارد های شهری متناسب با آن، ضروری است. نکته مهم در چنین طرحی پرداختن به مفاهیم اصلی و بدور از کپی برداری غیرواقعی منابع مشابه کشورهای پیشرو است. برای مثال طی دهه های اخیر به مفهوم TOD در طرح های شهرسازی پرداخته شده است اما نتایج کاربرد چنین مفهومی در عمل بیشتر منجر به توسعه مجتمع های ایستگاهی با هدف تامین مالی پروژه های مترو و صرفه اقتصادی تبعی آنها، منجر گردیده است. یا اصول نو شهرسازی تحت عنوان توسعه پیاده راه ها و دوچرخه که در عمل برای مثل در تهران به عنوان پایتخت شاهد پیاده راه هایی که بعدا به سواره رو تبدیل شدند و یا میدان هایی مانند میدان امام حسین تهران با مشکلات متعدد، منتهی شده اند.
امید است با از بین رفتن سایه این بیماری منحوس از کره زمین و میهن مان، بتوانیم درس های ارزنده ای برای اعمال در طرح های توسعه شهری کشور عزیزمان برگیریم.
