گردشگری؛ در پیوستار رشته تا پسا رشته

گردشگری و توسعه آموزش

الگوی سنتی نظام آموزش عالی مبتنی بر پاره پاره کردن ساختار دانش و تعریف دیسیپلین (رشته) با محتواهای خاص هر رشته، دانش آموختگانی پرورش داده که قادر به مسئله یابی و حل مسائل واقعی جامعه و زندگی نیستند و ضرورت دارد تا  برنامه های درسی  و نظام جذب دانشجویان تحصیلات تکمیلی مورد بازنگری قرار گرفته تا گامی آغازین و موثر در تحول و توسعه برداشته شود. در این خصوص ضرورت دارد تا رشته گردشگری بدلیل ماهیت آن مورد توجه مضاعف قرارگیرد.

تخصصی شدن، به مطلق گرايي و تقليل گرايي انجامیده است و تا مرزهاي بسته و مصنوعي علوم مختلف به روي يکديگر باز نشود خودمداري علمی به همکاري علمی تبدیل نمی شود.

در گذشته فیلسوفان بزرگ تمامی موضوعات را مورد توجه و بررسی قرار می دادند، به تدریج شاخه‌های علمی پدید آمد که هر کدام بر حوزه‌ای خاص متمرکز شدند. علم یک کارکرد شناختی تصنعی و جزیی نگر برای ما ایجاد نمود و لذا علیرغم افزایش قدرت در جزئیات، توان پاسخگویی آن کاهش یافت. تا سال هاي قبل از 1850 میلادي تنها تفکر مطرح در حوزه علم اندیشه سنتی بود.

پیچیدگی و چند وجهی شدن مسائل در حوزه های سیاسی، اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و فناوری سبب شد تا در یک رویکرد جهانی، نظام های آموزشی و دانشگاهی به سیستم توسعه علومی چند وجهی و پیچیده روی آوردند و بشریت در این مسیر رنسانس های زیادی را تجربه کرد. امروزه بر خلاف گذشته که جامعيت علوم در فرد فرد انديشمندان محقق می شد، در جمع اندیشمندان تحقق می یابد.

این مسیر را می توان به پیوستاری تشبیه کرد که از گونه های متعادل تر به سوی گونه هاي رادیکال تر سوق پیدا می کند.  یا با بیانی دیگر در یکسو گونه های سنتی تر و در سوی دیگر گونه های مدرن تر و پست مدرن را می توان دید.

در سوي متعادل تر و سنتی تر پیوستار، مطالعات دو دیسیپلین یا بیشتر، دانش دیسیپلینی خاص خود را در یک موضوع مشترك به کار می گیرند. در ادامه این پیوستار، ضمن حفظ استحکام مرزهاي دیسیپلینی، جاي نقد دیالکتیکی باز می شود. با حرکت بیشتر در امتداد پیوستار، شاهد فروپاشی مرزهاي دیسیپلینی هستیم. این پیوستاربه شرح زیر است:

• رشته علمی (Discipline): تنظیم محتوای علمی، فرایند و روش پژوهش حول محور و ساختار یک حوزه از دانش و معرفت بشری.
• دو رشته ای (Cross disciplinary): بررسی و مطالعه یک پدیده یا موضوع علمی مرتبط با یک رشته خاص با استفاده از مبانی تجارب و مهارت های آموزشی و آزمایشگاهی یک رشته علمی و یا حوزه پژوهشی دیگر. یک رشته نقش محوری و زمینه ای دارد و رشته دیگر نقش روشی و ابزاری مثل نورو مارکتینگ که نورولوژی به یک ابزار تبدیل شده و در خدمت مارکتینگ قرار گرفته است. اگر در ترکیب دو دانش، بتوان «بارِ ابزار بودن» را از شانه یکی برداشت و بر شانه دیگری نهاد، معمولاً می توان به یک حوزه علمی کاملاً متفاوت رسید.
• چند رشته‏ ای (Multidisciplinary): گرد هم آوردن متخصصان رشته‌های مختلف برای مطالعه یک مساله، بطوری که هریک از نظرگاه معرفتی و روشی رشته خاص خود ورود می کنند. ماهیت و استقلال هر رشته حفظ می شود و رابطه آشکار بین رشته ها دیده نمی شود.
• بین رشته ای یا میان رشته ای (Interdisciplinarity): تلفیق دانش، روش و تجارب دو یا چند حوزه علمی و تخصصی برای شناخت و حل یک مسئله پیچیده یا معضل اجتماعی چندوجهی؛ تعامل آگاهانه و روشمند متخصصان رشته های مختلف، نزدیکی هدفمند به مرزهای معرفتی و روشی هر تخصص تا با توجه به نیازها و ضرورت های جدید اقلیم های معرفتی را توسعه دهند و به شناخت و فهم مسایل دست یابند. به بیان دیگر از طریق همان دیوارهایی که آن ها را از هم جدا می کرد با هم تعامل می کنند و بر مرزهای میان رشته ها حرکت می کنند. بسط نگاه، رشد مهارت های حرفه ای، تفکر انتقادی، انعطاف پذیری، تقویت نگرش های اجتماعی و عاطفی از دستاوردهای این حوزه است.
• تکثر رشته ای (Pluridisciplinary): گفتگو، تعامل و همکاری میان نظریه ها، تخصص ها، ابزارها، شیوه ها و تجارب متعدد از حوزه های مختلف علمی به منظور بررسی، شناسایی و حل موضوع و مسئله کلانی که اجتماع وسیعی را دربر می گیرد (مثل بحران آب یا گرمایش زمین). با این فرض مبنایی که همکاری رشته ای ایده ای متکثر است.
• فرا رشته‌ ای (Transdisciplinary): نوعی همگرایی در نظرگاه‌های علمی، فلسفی و معرفتی؛ دست‌یابی به مجموعه مشترکی از قوانین، روش ‌ها و یکپارچگی و همکاری در تمامی سطوح دانش در راستای یک هدف مشترک. فرا رشته ای مرزهای موجود میانِ رشته ها را از بین می برد تا از طریق دیالوگ میان آن ها بهترین نتیجه که همان ایجاد دانش جدید است، حاصل شود. فهم روابط و پیچیدگی ها با به عقب راندن و محو کردن مرزهای رشته ها و ایجاد پیوند بین رشته های علمی در درون یك نظام کامل معرفتی با هدف درك جهان کنونی که یکی از لوازم آن وحدت شناخت است. در فرا رشته ای نمایندگان رشته های مختلف از گرایش های روش شناسی، نظری و مفهومی اختصاصی شان یك چارچوب مفهومی مشترك بنا می کنند. گرایش در حل مسائل مربوط به جامعه، فرا رفتن و تلفیق پارادایم های رشته ای، پژوهش مشارکتی، جستجو برای دانش فراتر از رشته ها مورد تاکید است.
• پسا رشته ای، پاد رشته ای یا ضدرشته ای (Post disciplinary or anti-disciplinary): به طور کلی رشته و حتی میان‌رشته ای را نفی می کند و پا را فراتر می‌نهد. این رویکرد به نوعی یک رویکرد رادیکال پست ‌مدرن است. تقسیم بندی و مقوله بندی معرفتی و روشی دانش را مردود و نا روا می داند و خواستار برچیده شدن ساختارها و بافتارهای رشته ای است. تفکر در حال تدوین هزاره جدید است با شعار «آن گونه پژوهش کن که می توانی و یاد بگیر چنانچه می خواهی».

با این تعاریف امروزه واقعا گردشگری در کجای این پیوستار قابل جانمایی است؟

آیا رهيافت هاي چند رشته ای یا ميان رشته اي مي تواند با استفاده از يافته هاي حوزه هاي مختلف دانش و معرفت و کاربرد مفاهيم، اصطلاحات و روش شناسي آن ها به نتايج جامع و موجهي در این حوزه دست يابد؟

آیا رسيدن به درکي موجه و همه جانبه از گردشگری با تعامل با گستره اي از رشته های گوناگون به ويژه جامعه شناسی، انسان شناسی، اسطوره شناسی، ادیان، اقتصاد، اقتصاد دیجیتال، بازاریابی، مدیریت اجرایی، مدیریت فناوری، روان شناسی، هنر، فلسفه، باستان شناسی، زبان شناسي، اقوام، مطالعات فرهنگی، مطالعات و مدیریت شهری، مطالعات و برنامه ریزی روستایی و … محقق مي شود؟

یا لازم است نگاه هستی شناختی و فرا رشته ای به گردشگری صورت گیرد و به عنوان یک واقعیت چند وجهی فراتر از چارچوب های رشته ای و مرزهای قراردادی دانش مورد پژوهش قرار گیرد.

آیا نباید نشریات، همایش هاي علمی، انجمن ها و پروژه های اجرایی میان ‌رشته‌ ای و یا فرا رشته ای در حوزه گردشگری ایجاد شود؟ آیا نباید دست کم در گزینش دانشجویان تحصیلات تکمیلی این حوزه بر پذیرش دانش آموختگان سایر رشته ها تاکید داشت؟