چگونه با رویکرد منظرین و معنایی به کوهستان و قله ها می توان از محیط زیست کوه ها حفاظت بیش تری کرد و اکوتوریسم کوهستان را توسعه داد؟
هزاران سال است که انسان ها از مواهب طبیعت بهره مندند و فقط چند دهه است که معدودی از دور اندیشان به اثرات منفی بهره ستانی های عنان گسیخته انسان ها از طبیعت و ارتباط بین گردشگری و محیط زیست توجه کرده اند. در سال های اخیر بهره برداری غیر اصولی از معادن، برداشت سنگ و خاک بدون توجه به رخ کوه در صنعت ساختمان، سدسازی و… از سویی و علاقه افراطی ورزشکاران و گردشگران به کوهستان ها از سوی دیگر بدون توجه به اثرات مخرب و منفی بر محیط زیست، مناظر ناخوشایند و تخریب های تاسف آوری را در برخی کوهستان های ایران رقم زده است.
محیط زیست و کوهستان ها نقش مهمی در جذب جریان های گردشگری و اثرات اقتصادی وابسته به آن دارند. کوهستان ها همچنین از نظر اسطوره شناسی، افسانه های کهن، تقدس گرایی، اعتقادی، طبیعت، خاستگاه چشمه ها و آب، ایفای نقش دفاعی برای انسان ها، تعدیل آب و هوا، کارکرد فراغتی، ادبیات عامه و مسائل اعتقادی در ادیان مختلف نیز همواره در نزد مردم شرق جهان جایگاه والایی داشته اند. به نظر می رسد با تبیین مفهوم و ظرفیت معنایی کوهستان ها از منظرهای یاد شده و تلفیق آن ها با عوامل کمی یا فیزیکی بتوان از این رویکرد مهم در حفاظت هرچه بیش تر و توسعه اکوتوریسم کوهستان بهره برداری مطلوب کرد.
یک سوم خشکی های جهان را کوهستان ها تشکیل می دهند و یک پنجم مردم جهان در نواحی کوهستانی زندگی می کنند. ایران کشوری کوهستانی است که حدود 54 درصد آن را کوه ها تشکیل داده اند و دارای بیش از 600 قله بالاتر از 4000 متر است که این قله ها به لحاظ تامین منابع معدنی، تامین آب، تنوع گونه های گیاهی و جانوری، چشم اندازهای بدیع و… همواره مورد توجه بخش صنعت، تجارت، ورزش و گردشگری بوده اند.
وجود معادن پرشمار در دل کوه ها و جذابیت های اقتصادی و اشتغال زایی آن ها سبب بهره برداری غیراصولی از معادن شده و آلودگی ذخایر آبی، تغییر شیب زمین، كم شدن منابع آب، به وجود آمدن ریزگردها و… برخی مولفه های زیست محیطی نامطلوب این نوع عملکرد بوده است. افزون بر این در صدور مجوزهای برداشت از منابع معدنی، توجه به کیفیت مناظر طبیعی، مخدوش شدن چهره طبیعت، منظر کیفی و بار معنایی کوهستان ها جایگاهی در صدور مجوزها نداشته است.
همچنین در بخش ورزش و گردشگری کوهستان ها نیز به نظر می رسد تنها ابعاد فیزیکی مانند ارتفاع، شیب، زمان، درجه صعود و… مدنظر بوده و مواردی چون ظرفیت تحمل، منظر کوهستان، کیفیت زیست مردم محلی و … عموما نادیده گرفته شده است.
تهدیدات زیست محیطی کوهستان در گردشگری متنوع و متعدد هستند. از سال ۲۰۰۲ که سال کوهستان و اکوتوریسم نام گرفت، مناطق کوهستانی به شکل ویژه ای مورد توجه سیاست گذاران و فعالان حوزه گردشگری قرار گرفته به طوری‌که جوامع برای بهبود و ارتقاء شرایط خود، بهره برداری از ظرفیت ها را آغاز کردند ولی این میزان توجه در بخش حفاظتی برابر نبوده است. در گردشگری نباید فقط عوامل کمی و فیزیکی چون شکل و ارتفاع کوه ها و قله ها مطرح باشند بلکه رویکرد منظرین و معنایی می تواند به عنوان عامل ارتقای محتوای گردشگری در نظر گرفته شود و با مداومت روی آن به یک مولفه حفاظتی مهم تبدیل گردد.
قله های مهم ایران همچون: دماوند، علم کوه، سبلان، دنا، تفتان و…. در نزد مردم اهمیت زیادی دارند و اگر علاوه بر مسائل کمی و فیزیکی با نگاه منظرین و کیفی به داستان های میهن پرستی و شجاعت آرش کمانگیر، مقبره زرتشت، سوگندهای محلی، قصه های عشایر، محل وقوع اشعار حماسی شاهنامه، یازدهمین سرزمین اهورامزدا و حتی رویدادها و داستان های معاصر نیز پرداخته شود، جذابیت صعود را بیش تر و اهمیت حفاظت فضاهای کوهستانی و توسعه اکوتوریسم کوهستان را برای گردشگران و ورزشکاران ایرانی و خارجی چند برابر می کند که این امر مستلزم مستند سازی، آموزش و آگاهی بخشی است.
به نظر می رسد؛ علاوه بر اهمیت دادن به مسائل اقتصادی، فیزیکی و کمی در کوهستان ها، ترویج رویکرد معنایی و منظرین در بین گردشگران و جامعه محلی و همچنین لحاظ کردن اندیشه های معنوی و نگاه منظرین در تربیت نیروی انسانی و راهنمایان کوهستان و برگزاری رویدادهای منطبق با این رویکردها منجر به تقویت و حفاظت بیش تر از بنیان های اکوتوریسم کوهستان، محیط زیست و جوامع محلی خواهد شد.
رویکرد معنایی و منظرین به کوهستان ها و قله ها همچنین سبب ارتقاء و تشویق رفتار مسؤلیت پذیرانه، حفظ و بقای اصالت ادبیات مکان های طبیعی و افسانه کوهستان ها، در نظر داشتن حقوق گونه های گیاهی و جانوری، پایداری اکوسیستم های اصلی و شناخت بیش تر فرهنگ محلی شده و در نهایت به طرح ریزی اشکال پایدار و مناسب برای زنجیره تامین معنایی گردشگری کوهستان کمک شایانی خواهد نمود.
همچنین اشتغال زایی و توسعه فعالیت های کسب و کارهای مرتبط را نیز به دنبال خواهد داشت. به عبارتی رویکرد مسائل کیفی و معنایی در هر نوع بهره برداری صنعتی، ورزشی یا گردشگری در کوهستان های ایران می تواند منجر به سلامت طبیعت، زیست گیاهی و جانوری و حیات انسان منجر شده و نجات بخش محیط زیست کوهستان باشد.
